Quercus coccifera (Kermes meşesi)

derleyen:

Tanımı

Genelde 2 ila 3 metre büyür. 10 metreye kadar büyüyen örnekler rapor edilmiştir. Tomurcuklar 3 ila 4 mm boyunda, pullu, çıplak ya da tüylüdür. Yapraklar deri gibi serttir; kenarlar dikensi dişli olup her iki yüzü de çıplaktır. Palamut 2 yılda olgunlaşır ve hemen hemen sapsızdır. Çiçekler tek evciklidir. Tohumun kurumasına izin verilirse canlılığını hemen kaybeder. Nemli ve serin ortamda saklanabilir, ancak tohum olgunlaştığında ekilmesi en doğrusudur, farelere, sincaplara karşı korunmalıdır. Fideler mümkün olan en kısa sürede kalıcı yerlerine alınmalıdır. -12 dereceye kadar dayanıklıdır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Çalılık, makilik ve ormanlık alanlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Nisan ve haziran ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde kırmız meşesi, kermes meşesi ve kızıl meşe adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adının etimolojisi açık değildir. Meşe ağaçları için kullanılan Latince orijinli bir kelimedir. Tür adı Latince böcek taşıyan anlamına gelir. Kırmız böceğinin (Kermes) türden beslenmesi ile işaret eder. Bu böceklerden kırmızı renkli bir boya elde edilir ve dilimizdeki kırmızı kelimesi de adını bu böceklerden alır. İkili adlandırma öncesi adı “Ilex aculeata cocciglandifera”dır.

Türk Uygarlığındaki yeri

Cîdâr (جيدار) kelimesinin kökenini bilmiyoruz.

Yaprakları bellût yaprağına benzeyen ancak meyve vermeyen ve yeşil yapraklı olan bitki, rahim sorunlarının tedavisinde kullanılmış, panzehir etkisinden faydalanılmıştır. Bitkinin meyve vermediği ifadesini, bitkide mâzû (gal) görülmediği olarak okumalıyız. Daha önce de değindiğimiz gibi, Ortaçağ’da meşelerde görülen gal oluşumlarının meyve olduğu düşünülüyordu.

Dioscorides, Galatya, Kilikya, İspanya ve Ermenistan’da yetişen bitkinin yaralara uygulandığını ve güç kaybı halinde başvurulduğunu, Kilikya’daki ağaçların üzerinde coccum adı verilen tanelerin bulunduğunu ve bunların kadınlar tarafından toplanıldığını yazmıştır. Plinius, bitkide görülen kırmızı tanelerden elde edilen boyanın Romalı generallerin üniformalarını boyamak için kullanıldığını belirtmiştir. Bîrûnî de, kadınların dudaklarını ve elbiselerini boyamak için kullandıkları küçük böcekler olduğunu aktarmıştır.

Şerîf, bitkide kermes adı verilen kırmızı küçük hayvanların bulunduğunu, bitkinin yapraklarının ishal vakalarında kullanıldığını, kadınların rahim şikâyetlerini gidermek için yaprakları kaynatarak banyo sularına eklediklerini yazmıştır.

Dioscorides ve Plinius’un tane, Bîrûnî ve Şerîf’in ise hayvansı olduğunu belirttikleri “şey”, kırmızı boya elde edilen ve adını dilimizdeki kırmızı kelimesinden alan Kermes cinsine bağlı böceklerdir. Anavarzalı (günümüzde Kozan, Adana) olan Dioscorides’in böceklerin Kilikyalı kadınlar tarafından toplandığına bizzat şahit olduğunu düşünüyoruz. Dioscorides, Plinius ve Şerîf’in tanımları değerlendirildiğinde, kermesin Antikçağ’da bitkisel bir madde olduğunun düşünüldüğü ancak Ortaçağ’da bir hayvan olduğunun anlaşıldığını görüyoruz. Çalışmamızın kapsamı Ortaçağ ve bitkilerle sınırlı olduğu için, kaynaklarımızda geçen kermes kullanımlara bu nedenle yer vermedik.

Tarihi

Dioscorides 4-48: Ağaçta bulunan gal büzücü olup, öğütülerek sirke ile uygulandığında yaralar ve tendon hasarları için uygundur. Kilikya’daki meşelerde küçük salyangozlara benzeyen bir şey vardır. Oradaki kadınlar bunları çelik bıçaklarla keserek toplar.

Plinius: Ağaçlarda kırmızı bir meyve olur (bahsedilen meyve değil “coccus” adı verilen kırmız böceğidir. Dilimizdeki “kırmızı” kelimesinin kaynağı da bu böceğin adıdır. İspanya’da maddi durumu olmayan köylüler haraçlarının bir kısmını bununla öderler. Bu ayrıca savaş esnasında generallerin giydiği pelerini boyamak için de kullanılırdı.

Gıda

Tohumlar pişirilerek tüketilebilir. Tohumları kavrularak kahve gibi içilir. Tohumları un haline getirilerek yemeklerde ya da ekmek yapımında kullanılır.