Prunus armeniaca (Kayısı)

derleyen:

Tanımı

12 metre büyüyebilir. Gövde 40 cm çapa ulaşabilir. Yapraklar yumurtamsı, 5 ila 9 cm uzunluğunda ve 4 ila 8 cm genişliğinde, tabanları yuvarlak, ucu sivri ve kenarları testere dişlidir. Çiçekler 2 ila 4,5 cm çapında, beş pembemsi taç yapraklı, tek ya da çiftler halinde yapraklardan önce belirirler. Meyve 1,5 ila 2,5 cm çapında, sarı ya da turuncu renkli, güneş gören taraflarında kırmızı lekeli, pürüzsüz ya da kadifemsi ya da kısa tüylü yüzeylidir. Meyvenin etli bölümü sıkı ve çok sulu değildir. Meyve tek tohum taşır. Tohumlar temmuz ve eylül aylarında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir.

Gözlem bilgileri

Bitkinin anavatanının Orta Asya olduğu düşünülmektedir ancak erken dönemde mutfak değeri nedeniyle dünyanın büyük bölümüne yayılmıştır. [Harita, Sinonimler] Bahçe, yol kenarı ve tarlalarda görülür. Derince ilçesinde gözlemlenmiştir. Mart ve nisan ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde kayısı, zerdali, sarı erik ve fışfış adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince erik anlamına gelir. Doğrudan erik meyvesini tanımlayan bir kelimedir. Tür adı ise Latince Ermenistan anlamına gelir. Arkeolojik verilere göre türün en eski kaydı Ermenistan’dandır.

Türk Uygarlığındaki yeri

Zerdalû (زردالو), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Metinlerimizde bitkinin Arapçadaki karşılığı olan mişmiş (مشمش) ve Türkçe karşılığı olan kayısı (قيصی) isimleri de kullanılmıştır. İbn Varrâk, müshil etkisi bulunmakla birlikte aşırı tüketiminin zararlı olduğunu; Dioscorides, mide için faydalı olduğunu; İbnü’l-Baytâr, yağının, hemoroid ve dizanteri vakalarında etkili olduğunu; Râzî, ağız kokusunu giderdiğini ancak mideye zararlı olduğunu yazmıştır.

Zerdalû Anadolu’da, hemoroid, sarılık, kurdeşen, boğaz ağrısı, kulak rahatsızlıkları, baş ağrısı, dudak rahatsızlıkları, melankoli, hafakan ve anüs şişi vakalarında kullanılmış, ağız kokusu giderici, ter kokusu giderici, susuzluk giderici, parazit düşürücü ve müshil olarak faydalanılmış, atlara kaşıntı giderici olarak verilmiştir. Mişmişiyye adlı yemeğin tarifine girmiş, hareket ve ağır işten hemen sonra yenilmemesi tavsiye edilmiştir. Rüyada tatlı zerdalû görmek hayra, ekşi zerdalû görmek şerre yorulmuş, ayrıca fal amaçlı kullanılmıştır. Âdem’in cennetten çıkarken Allah’ın yanına verdiği bitkilerden biri olduğuna inanılmış, İslâm peygamberinin kendinden mucize istenmesi üzerine kuru bir odunu zerdalû ağacına dönüştürdüğü rivayet edilmiştir. İnsanın olgunlaşma sürecine değinilirken, zerdalû meyvesinin güneşin etkisi ile kuruyup tatlandığı örneği verilmiştir.

Gıda

Bu bitki hidrojen siyanür içerir ve acı tohum ya da meyveleri yenmemelidir. Küçük miktarlarda hidrojen siyanürün solunumu uyardığı ve sindirimi iyileştirdiği kaydedilmiştir, ayrıca kanser tedavisinde de yararlı olduğu iddia edilmektedir. Ancak, aşırı dozda alınırsa, solunum yetmezliğine ve hatta ölüme neden olabilir. Meyvesi çiğ, pişirilerek ya da kurutularak tüketilebilir. Tohumu çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir ve badem ikamesi olarak kullanılabilir.

Tıp

Kayısı meyveleri sitrik ve tartarik asit, karotenoidler ve flavonoidleri içerir. Besleyici, temizleyici ve hafif müshildirler. Tuzlanmış meyve iltihap giderici ve antiseptiktir. Ateş düşürücü, antiseptik, kusturucu, oftalmiktir. Çiçekler toniktir ve kadınlarda doğurganlığı teşvik eder. Kabuk büzücüdür. Tohum analjezik, parazit düşürücü, astım tedavi edici, spazm çözücü, öksürük giderici, yumuşatıcı, balgam söktürücü, pektoral, sedatif ve yara iyileştiricidir. Astım, öksürük, akut veya kronik bronşit ve kabızlık tedavisinde kullanılır.