Portulaca oleracea (Semiz otu)

Hüseyin Doğan

271 yıl önce

Özet

Portulaca oleracea (Semiz otu) binlerce yıldır hem sebze olarak tüketilen hem de tıbbi amaçlarla kullanılan bir bitkidir.

Hiyerarşi

Bitkiler

Karanfil takımı

Semizotugiller

Semizotu

İslâm tıbbı

Semüz otı (سميز اوتى), bitkinin Türkçe karşılığıdır. Metinlerimizde tohmekân (تخمكان), Arapça karşılığı olan bakla el-hamkâ (بقلة الحمقا), Türkçe karşılığı olan soğukluk (صوغوقلق) ve Süryanicedeki karşılığı olan perpehin (ܦܪܦܚܝܢܐ) kelimesinden muharref perpehen (پرپهن) ya da farfah (فرفه) isimleri ile de karşılanmıştır. Çulluk Kapan Lügati’nde farfah, tohmekân, baldıran ve semüzlik otı adları ile bilindiği kaydedilmiştir. Halîmî ise buhle, bûhele, perperim, pirpirim ve baklatü’l-hamkânın aynı bitki olduğunu yazmıştır.

İsimlerinden bir bölümünün Farsçada semiz anlamına gelen pervere kelimesi ile yakınlığı dikkat çekicidir. Ayrıca, Antik Yunancadaki aslı olan andrakhne (ἀνδράχνη)’den çekilmiş andûrûklâ (اندوروقال) adı da kullanılmıştır.

Dioscorides, baş ağrısı, kan tükürme, dizanteri, hemoroid, vulva şikâyetleri, göz iltihabı, mide yanması, cilt hastalıkları ve mesane hastalıklarında kullanıldığını, parazit düşürücü ve cinsel istek azaltıcı olarak başvurulduğunu kaydetmiştir.

Hûzâye, parazit düşürücü olduğunu; İbn Varrâk, susuzluk giderici, bağırsaklara faydalı ve dişleri koruyucu olduğunu; İbnü’l-Cezzâr, eşek arısı sokması vakalarında kullanıldığını; Hubeyş bin el-Hasan, taş düşürücü, idrar söktürücü ve müshil etkisi olduğunu; Râzî, susuzluk giderici olarak başvurulduğunu ve yatağa konulduğunda ıslak rüya görmesini engellediğini aktarmıştır.

Türk Uygarlığındaki yeri

Demiri yumuşatmak için kullanılan semüz otı ayrıca, menenjit, burun rahatsızlıkları, ağız rahatsızlıkları, diş rahatsızlıkları, mide hastalıkları, karaciğer hastalıkları, kan işeme, kadın hastalıkları, siğil, baş ağrısı, nefes darlığı, dalak hastalıkları, böbrek hastalıkları, göz rahatsızlıkları, nezle, saçkıran, dil rahatsızlıkları, kalp hastalıkları, idrar yolu hastalıkları, sıtma, uyuz, haşlanma, kulak rahatsızlıkları, verem, dolama, zatürre, kan tükürme, hemoroid, zehirli hayvan sokması ve ishal vakalarında kullanılmış, susuzluk giderici, parazit düşürücü, bit kovucu, ateş düşürücü, cinsel istek azaltıcı, idrar söktürücü, iltihap giderici ve diş kamaşması giderici olarak faydalanılmıştır. Yetmiş farklı hastalık için deva olduğu belirtilen bitkinin, sıcak havalarda yürümeden önce tüketilmesi önerilmiş, yolculuk esnasında beraberinde taşınmasının faydalı olduğu belirtilmiş, katayıfıl haşhâş adlı yemeğin tarifine girmiş, tohumlarının sirke ile birlikte tüketilmesi halinde 30 ila 40 gün açlığa katlanılacağı iddia edilmiştir.

Tarihi

Semizotu büzücü ve serinleticidir. Polenta ile uygulandığında baş ağrısı, göz ve diğer iltihaplar, mide ekşimesi, yılancık ve mesane ağrısına iyi gelir. Yenildiğinde dişlerin sürtünmesi rahatsızlığını hafifletir, göğüste ağrılı yanma, bağırsak iltihabı, romatizma, böbrek ve mesanede yanma hissine iyi gelir, cinsel isteği arttırır. Suyu da içildiğinde benzer etkiye sahiptir. Ayrıca ateş, bağırsak kurdu, kan tükürme, dizanteri, hemoroit ve yılan ısırıklarına iyi gelir. Göz ilaçlarına karıştırılır. Bağırsak ve rahim şikâyetleri için lavman olarak kullanılır. Sıcak çarpması nedeniyle oluşan baş ağrısında gül merhemi ile losyon halinde uygulanır. DI 2-124.

Tanımı

Portulaca oleracea (Semiz otu) genellikle 40 cm kadar büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Pürüzsüz, kırmızımsı ve tabana yatık gövdeler görülür. Yapraklar almaşlı dizilişlidir. Çiçekleri sarı renklidir. Taç yapraklar tabanda birleşik, ters yumurtamsı dikdörtgensi ve zaman zaman uçta derin girintilidir. Ercik 7 ila 12 adettir. Kapsül yumurtamsı olup kalıcı taç tarafından örtülmüştür. Tohum kapsül başına çok sayıda, mat siyah renkli ve böbreksidir. Çiçekler güneşli sabahlarda birkaç saatliğine açar.

Gözlem bilgileri

Portulaca oleracea doğal olarak Akdeniz havzası, Batı Asya ve Afrika’da yayılış gösterir ancak günümüzde neredeyse dünyanın tamamına dağılmıştır. [Harita, Alt türler, Sinonimler, Herbaryum] Bahçe, tarla ve tahrip edilmiş arazilerde görülen bitki umumiyetle temmuz ve kasım ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 700 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde semiz otu, soğukluk, pirpirim, pırpar, cibille, çilbirotu, elmelik, erekleme, parpar, perper, perpertiken, perpetöyün, perpin, perpine, pırpırım, pirpir, pirpiri, pirpirüm, pirpirün, pürpürüm, pürpürün, semizebe, semizlik, sovukluk, tohmegan, tohmekan, tohmegen, tokmagan, tokmakan, töğmeken, töhmekan, töhmeken, tökmekan, tökmeken, töymekan, töymeken ve tühmeken adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince süt taşıyan anlamına gelir. Cinsin sütsü özsuyuna işaret eder. Türkçe adı olan semizotu Türkçe kökenlidir, muhtemelen bitkinin yaygın biçimde tüketilmesine işaret eder. Bu durumda otçul hayvanların bitkiyi tüketerek semiriyor olmaları daha muhtemeldir. Tür adı Latince sebze anlamına gelir. Bitkinin yaygın olarak tüketilmesine işaret eder. Tür antikçağdan beri yetiştirilip tüketilmektedir ve “Portulaca latifolia sativa” ile “Portulaca domestica” adları ile bilinmektedir.

Gıda

En fazla Omega-3 içeren sebzedir. Yaprak ve gövde çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Genç yapraklar salatalara eklenmektedir. Yaprakların tadı ekşidir. Ayrıca tohumları toz haline getirilerek, ekmek, krep vb. yapımı için tahıllarla karıştırılmaktadır.

Tıp

Mesane ve böbrek hastalıklarında idrar sökücü olarak kullanılmıştır. Mide asidine karşı etkilidir. Yaprakları; yılan ve böcek sokması, yanık, yara, arı sokması, dizanteri, ishal, hemoroit, doğum sonrası kanama ve bağırsak kanamasına karşı etkilidir. İskorbüt hastalığı önleyici, yatıştırıcı, idrar söktürücü, ateş düşürücü, tonik ve parazit düşürücüdür. Yaprakları kalp krizinin önlenmesi ve bağışıklık sisteminin güçlendirilmesi açısından önemli olduğu düşünülen Omega-3 ihtiva eder. Taze meyve suyu idrar yolları hastalığı, öksürük, yaralar vb. tedavisinde kullanılmıştır. Yaprak lapası yanıklara uygulanır. Hem bitki suyu hem de bitki cilt hastalıkları ve böcek sokmalarının tedavisinde etkilidir. Bunun yanında yapraklardan yapılan çay mide ağrıları ve baş ağrılarının tedavisinde kullanılmıştır.