Bitkiler için kullanılan Arapça ‘asâ el-râ’î (عصا الراعي) ve Türkçe çoban degneği (چوبان دگنكى) ile çoban ağacı (چوبان اغاجی) isimleri, Latince virga pastoris tamlamasından çekilmiş gözükmektedir. Ancak virga pastoris başka bir bitkinin geleneksel adıdır: Dipsacus fullonum. Polygonum aviculare, sürünücü, otsu bir bitkidir ve sopa, ağaç ya da değnek ile bağdaştırılması mümkün değildir. Aynı şekilde Hippuris vulgaris de, sulak alanlarda yetişen at kuyruğuna benzeyen ve sopa işlevine sahip olmayan bir bitkidir.

Beri taraftan virga kelimesi Latincede taze sürgün anlamını da verir. Bu da bitkilerin sürgünlerinin çobanlar tarafından tüketilmiş olmasına işaret edebilir. Bu durumda da hem Arapça hem de Türkçe isimdeki ağaç ve değnek kelimeleri virga kelimesinin hatalı yorumlanmasından kaynaklı olacaktır. Diğer bir olasılık ise, çobanın karnını doyurması nedeniyle onun açlıktan yere yıkılmasını engellemesi üzerine bir mecaz kurulmuş olabilir. Metinlerimizde bitkinin Süryanicedeki karşılığı olan batbât (بطباط) adı da kullanılmıştır.

Halîmî’ye göre de bitkinin adı ile çoban arasında kurulan bağlantı, bitkinin asa olarak kullanılması değil, açlığını bastırmak için tüketmesi nedeniyledir. Ona göre bitkinin diğer adları berisyân dâru, matutak, ‘asâu’r-ra’î ve mişâydır. Dioscorides, erkeğinin kan tükürme, ateş, aşırı âdet kanaması, kulak rahatsızlıkları, cinsel organ yaraları, kan kusma, uçuk, cilt iltihabı, zehirli canlı ısırması ve ağrılı idrar vakalarında kullanıldığını, yara iyileştirici ve idrar söktürücü olarak yararlanıldığını; dişisinin de aynı amaçlarla kullanıldığını yazmıştır.

Erkeği ve dişisi olduğu belirtilen bitkilerin, idrar yolu hastalıkları, kulak rahatsızlıkları, göz rahatsızlıkları, burun rahatsızlıkları, diş rahatsızlıkları, dil rahatsızlıkları, sıtma, vücutta karıncalanma, kan tükürme, ishal ve zehirli hayvan sokması vakalarında kullanıldığı, iltihap giderici olarak faydalanıldığı belirtilmiştir.

Bu maddeye Hippuris vulgaris taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.275-276.

Tarihi

Köpekdişi otuna benzer biçimde sürünücü olan ve gövdesinde çok sayıda boğumu olan bir bitkidir. Yaprakları sedefotu yapraklarına benzer ancak daha uzundur. Çiçekler yaprak koltuklarından çıkar, beyaz ya da mor renklidir. Büzücü ve serinleticidir. Suyu içilirse kan tükürme, ishal, kolera ve idrar güçlüğü vakalarında etkilidir. Şarapla içilirse vahşi hayvanlar tarafından ısırılanlar ile ateşi olanlara yardımcı olur. Rahim ağzına yerleştirilirse beyaz akıntıyı keser. Kulak ağrısını dindirir ve iltihapları giderir. Şarapla kaynatılıp balla alınırsa genital bölge yaraları için en etkili ilaçtır. Yaprakları sarılırsa yılancık, mide ekşimesi, kan tükürme, zona, iltihap, şişlik ve taze yaralara faydalıdır. DI 4-4.

Tanımı

Polygonum aviculare (Kuşekmeği) yarı dik gövdesi ile 10 ila 40 cm büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Gövde sürünücü ve tabandan itibaren çok dallıdır. Yapraklar tüysüz ve kısa saplıdır. Yaprak ayası mızraksı ya da darca eliptik, 1 ila 4 cm uzunluğunda, 3 ila 12 mm genişliğinde, iki yüzeyi de çıplak, kenarları düz ve ucu sivri ya da küttür. Okreanın alt kısmı kahverengi ve üst kısmı beyaz ya da tamamı kahverengi, zarsı ve damarlıdır. Çiçekler okrea başına 1 ila 5 adettir. Çiçek sapı ince olup ucu eklemlidir. Çiçek örtüsü yeşil olup beyaz ya da pembe kenarlıdır. Tepaller eliptik ve 2 ila 2,5 mm uzunluğundadır. Boyuncuk üç adet ve kısadır. Tepecik top başlıdır. Kapçık yumurtamsı, üç köşeli ve koyu kahverengidir. Tohumlar uzun süre toprakta canlı kalabilir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak kuzey yarımkürede yayılış gösterir ancak günümüzde güney yarımküreye de dağılmıştır. [Harita, Alt türler, Sinonimler, Herbaryum] Yol kenarı, tahrip edilmiş araziler ve çayırlarda görülen bitki umumiyetle temmuz ve kasım ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 700 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde kuşekmeği, çoban değneği, eşek madımağı, kadımalak, keçimemesi, köy otu, kurtpençesi ve madımağın oynaşı adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca çok boğumlu anlamına gelir. Cinsin çok sayıdaki eklemli yapısına işaret eder. Beri taraftan “çok tohumlu” anlamını da vermesi muhtemeldir. Cins tohum bakımından hayli üretkendir. Türkçe yaygın adı olan madımak, Ermenice (մատիտեղ) kökenlidir ve aynı şekilde Polygonum cinsinin genel adıdır. Tür adı Latince kuşla ilgili anlamına gelir. Bitki çok sayıda tohum üretir ve bu tohumlar çoğu kuş türü tarafından sevilerek tüketilir.

Gıda

Bitkinin tohumlarının Demir Çağ’da tüketildiği bilinmektedir. Genç yaprak, tohum ve sürgünler çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Çinko bakımından zengindirler. Tohumları çeşitli hamur işlerinin yapımında kullanılmıştır.

Tıp

Etkili bir büzücü ve idrar söktürücüdür. Dizanteri ve hemoroit tedavisinde kullanılmıştır. Çeşitli akciğer rahatsızlıklarında etkilidir. Solunum şikayetlerinde başvurulmuştur. Parazit düşürücü, kalbi güçlendirici, ateş düşürücü, kan durdurucu, taş düşürücü ve yara iyileştiricidir. Kanama, yara ve ishal tedavisinde kullanılmıştır. Yapraklar idrar söktürücü ve yumuşatıcıdır. Ayrıca burun kanamasını durdurmak için buruna uygulanır.