Türk Uygarlığındaki yeri
Lisân el-hamal (لسان الحمل), bitkilerin Antik Yunancadaki karşılığı olan arnoglosson (ἀρνόγλωσσον)’un tercüme edilmiş halidir, kuzu dili anlamını verir ve bitkilerin yaprak biçimine işaret eder. Bitkiler için metinlerimizde kullanılan diğer isimler kuzu dili (قوزو دلي), bağa yabragı (باغه يبراغى) ve sinürlüce ot (سكرلجه اوت)’tur. Bağa, Türkçedeki kaplumbağa kelimesi ile bağlantılı olmalıdır. Biz kaplumbağaların bu bitkileri severek tükettiklerini gözlemledik. Bitkilerin yaprakları koparıldığında içinde sinir benzeri yapılar olduğu görülür, bu da
sinürlüce adını açıklar. Ayrıca Antik Yunanca aslından çekilmiş arnugulusu (آرنوغلوسو) adı da kullanılmıştır. Halîmî, zebân-bere, sinirlü yaprak, baga yapragı ve lisânu’l-hamal adları ile bilindiğini belirtmiştir.
Dioscorides, cilt hastalıkları, köpek ısırması, göz yaraları, dizanteri, karın ağrısı, epilepsi, astım, ağız yarası, kulak ağrısı, kan kusma, rahim şikâyetleri, diş ağrısı, yanık ve cüzzam vakalarında kullanıldığını, kesik iyileştirici, iltihap giderici ve kanama durdurucu olarak
başvurulduğunu aktarır. Guatr hastaları tarafından muska olarak boyna asılmıştır.
Lisân el-hamal Anadolu’da, diş hastalıkları, kadın hastalıkları, bağırsak hastalıkları, boğaz rahatsızlıkları, baş ağrısı, dil rahatsızlıkları, ishal, kulak rahatsızlıkları, burun rahatsızlıkları, idrar yolu hastalıkları, kuduz, vücutta karıncalanma, cilt hastalıkları, yanık, sıraca, çene şişi ve göz ağrısı vakalarında kullanılmış, yara iyileştirici ve kanama durdurucu olarak faydalanılmış, dövülerek çocukların ağrıyan yerlerine sürülmüştür.
Bu maddeye Plantago asiatica taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.512-513.
Tarihi
Büyük ve küçük olmak üzere iki türü vardır. Küçük olanın yapraklar dar, küçük ve pürüzsüz, çiçekler soluk yeşil renkli ve tohumlar gövdenin üzerindedir. Büyük olan geniş yapraklıdır ve sebzeleri andırır. Gövdesi budaklı, kırmızımsı ve ortadan tepeye kadar tohumludur. Kökler yerin altında, yumuşak, sıkı ve parmak kalınlığındadır. Sulak alanların çevresinde yetişir. Büyük olan daha faydalıdır. Yapraklar büzücü ve kurutucudur. Lapa halinde fil hastalığı ve iltihaplı yaralara uygulanır. Ayrıca kanama, yayılıcı yara, kan çıbanı, zona ve püstülleri kontrol eder. Tuzla uygulandığında köpek ısırıkları, yanıklar, iltihaplar, yaralar, tümörler, şişlikler ve göz fistüllerine faydalıdır. Haşlanarak tuz ve sirke ile alınan yeşil parçaları dizanteri ve kolik için uygundur. Pancar ya da mercimekle haşlanarak sara ve astım hastalarına verilir. Yaprak suyu ağız yaralarını gidermek için gargara yapılır. Cimolian toprağı ya da ak kurşunla yılancığı iyileştirir. Damlatıldığında ya da göz merhemlerine eklendiğinde kulak ve göz ağrısına faydalıdır. Diş eti kanamaları ve kan tükürmeye iyi gelir. İçildiğinde tüberküloz, lavman yapıldığında dizanteriye iyi gelir. Yünle birlikte rahim ağzına yerleştirilirse rahim tıkanması ve akıntısını giderir. Tohumları şarapla içildiğinde ishal ve kan tükürmeyi keser. Kökü çiğnendiğinde ya da kaynatılarak gargara yapıldığında diş ağrısını keser. Mesane ve böbrek ülserleri için yaprak ve kökü üzüm pekmezi ile verilir. Şişlikleri gidermek için kökleri muska olarak takılır. DI 2-126.
Tanımı
10 ila 50 cm büyüyebilir. 30 cm çapında rozet oluşturur. Yapraklar oval şekilli, 5 ila 20 cm uzunluğunda, 4 ila 9 cm genişliğinde, kenarları pürüzsüz, 5 ila 9 arası belirgin damarlıdır. Sıkapa 3 ila 30 cm uzunluğundadır. Başak darca silindirik ve 4 ila 40 cm uzunluğundadır. Çok küçük, oval biçimli ve tadı acı olan 20.000 tohum üretebilir. Tohumlar temmuz ve ekim arası olgunlaşır. Çiçekler erseliktir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrasya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Dere kenarı, yol kenarı, tahrip edilmiş araziler ve tarlalarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde sinirli ot, balazağva, damarlıot, damarotu, kırksinirotu ve sinirotu adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince ayak tabanı anlamına gelir. Cinsin yapraklarının (genelde) yere yatık olmasına işaret eder. Ayrıca bu yapraklar zamanla ayak izini andırır. Yine ayrıca cinsin ayağın altına konulduğunda yorgunluğu gidereceğine inanılırdı. Tür adı Latince büyük anlamına gelir. Türün cins özelinde boyutuna işaret eder.
Gıda
Yaprakları salata olarak tüketilir. Genç yapraklar çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir.
Tıp
Yapraklarından yapılan lapa, sokulma ve yaralanmalara karşı enfeksiyonu önleyerek iyileşme sürecini hızlandırır. Çayı, ishal tedavisinde etkilidir. Kalsyium, A, C ve K vitaminleri bakımından zengindir. Aşırı tüketimi kan basıncını düşürür ve ishale neden olur. Bağırsak tıkanıklığı ve abdominal rahatsızlığı olanlar tüketmemelidir. Antidot, astrenjan, yatıştırıcı, depuratif, idrar söktürücü, öksürük giderici, balgam söktürücü, kanamayı durdurucu, laksatif, oftalmik ve kurt düşürücüdür. Kanama için güvenli ve etkili bir tedavidir, kan dolaşımını hızlı bir şekilde durdurur ve hasar görmüş dokunun onarımını teşvik eder. Dahili olarak ishal, gastrit, peptik ülser, irritabl bağırsak sendromu, hemoraji, hemoroid, sistit, bronşit, katar, sinüzit, astım ve saman nezlesi gibi şikayetlerin tedavisinde kullanılır. Haricen deri iltihapları, habis ülserler, kesikler ve sokmaların tedavisinde kullanılır. Isıtılmış yapraklar yaralar ve şişkinlikler için ıslak bir sargı olarak kullanılır. Tohumlar parazit solucanların tedavisinde kullanılır. Bitkiden elde edilen damıtılmış su mükemmel bir göz losyonu oluşturur. Yaprakları karın ağrısı, kaşıntı, eldeki mantar hastalığı, böbrek ve bağırsak bozuklukları, yaralanmalar, çıban, öksürük ve soğuk algınlığı tedavisinde kullanılır. Astım, kanser, diyabet tedavisinde kullanılır. Equisetum telmateia üst bölümleri; Malus sylvestris yaprakları; Plantago major yaprakları; Tilia tomentosa çiçek ve brahteleri demlenerek bal ile birlikte içilerek rahim bozuklukları ve çocukların yatak ıslatmaları vakalarında kullanılır. Plantago major yaprakları; Urtica dioica yaprakları ve Mentha longifolia subsp. typhoides yaprakları kaynatıldığında damar tıkanıklığına iyi gelir. Plantago major yaprakları ve Urtica dioica yaprakları kaynatıldığında kabızlık tedavisinde etkilidir. Plantago major yaprakları; Malus sylvestris meyveleri; Cydonia oblonga meyveleri ve Urtica dioica yaprakları demlendiğinde astım, bronşit ve öksürük tedavisinde etkilidir.
Dikkat
Yüksek dozda alınması kan basıncının düşmesine ve ishale neden olabilir.
Fotoğrafları
Görüşünüzü Yazın