Tanımı
Petroselinum crispum (Maydanoz) dünyanın büyük bölümünde yetiştirilen ve ekonomik değeri bulunan popüler bir mutfak bitkisidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Ma’denûs (معدنوس), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı maidanos (μαϊντανός)’tan muharreftir. Halîmî diğer adının puyânek olduğunu belirtmiştir. Metinlerimizde rastladığımız diğer isim olan taş kerefesi ise yine Antik Yunancadaki bitkinin diğer adı petroselinon (πετροσέλινον)’un Türkçeye tercüme edilmesi ile elde edilmiştir. Petroselinonun Arapça transkripsiyonu olan fatrâsâliyûn (فطرساليون) da yer yer tercih edilmiştir.
Dioscorides, böbrek ve mesane ağrısı vakalarında kullanıldığını, gaz giderici, idrar söktürücü ve âdet söktürücü olarak faydalanıldığını aktarmıştır. İbn-i Şerîf, fatrâsâliyûn için; yapraklarının kerefese benzediğini, taş kerefisi olarak bilindiğini, tohumlarının siyah renkli olduğunu, deniz kenarında yetiştiğini, Bergama’da köküne fışkun denildiğini, İznik’te yaygın olduğunu ve Arapça karşılığının sünbül-i esed olduğu belirtmiştir. Gelgelelim, tanımını verdiği bitkinin bu maddede ele aldığımız bitki ile ilgisi yoktur ancak belli ölçüde Smyrnium olusatrum taksonunu andırmaktadır. S. olusatrum’un Antik Yunancadaki adı hipposelinon (ἱπποσέλινον)’dur ve at kerevizi anlamını verir. Denize yakın olarak bulunur, yaprakları kerevize benzer ve Şerîf’in bahsettiği coğrafyalarda doğal olarak bulunur.
Ma’denûs Anadolu’da, kulunç, mesane şikâyetleri, böbrek hastalıkları, diş ağrısı ve tırnak altı yarası vakalarında kullanılmış, taş düşürücü, panzehir ve idrar söktürücü olarak faydalanılmıştır. Rüyada ma’denûs görmek para olarak yorulmuştur. Yılanların ma’denûs’tan uzak durduğu, kırlangıçların yılanları uzak tutmak için yuvalarına kerefes koydukları aktarılmıştır. Buradaki kerefesten kastın ma’denûsa işaret ettiği açıktır. Ayrıca ma’denûs sürülen yeri arıların sokmayacağı, hamile kadınların tüketmesi halinde çocuklarının epilepsi hastası olacağı aktarılmıştır
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.519-520.
Tarihi
Devlet büyükleri öldüğünde düzenlene Nemean oyunlarının galiplerine maydanoz çelengi verilirdi. Maydanoz yeraltı tanrıçası Persephone’nin bitkisidir ve bu nedenle mezarlara serpiştirilir. Ölümü simgelemesi nedeniyle de sofralara konulmaz ve hatta maydanoz taşımak kötü talihe yorulurdu. Bazı erken dönem hekimleri bu nedenle maydanoz yemeyi günah kabul etmişlerdir, ancak bunun arkasında yatan, kısırlığa ve görme yetisinin yitirilmesine neden olduğuna yönelik inanışları da olabilir. Maydanoz bu kötü ününe rağmen Roma uygarlığı döneminde oldukça popüler olmuştur.
Makedonya’da sarp yerlerde yetişir. Tohumu içildiğinde idrar ve âdet söktürücü, gaz gidericidir, kolik, yan, böbrek ve mesane ağrısına iyi gelir. İdrar söktürücüler ve panzehirlere karıştırılır. DI 3-66.
Maydanoz tohumu önce havanda hafifçe dövüldükten sonra ilkbahar ekinoksundan hemen sonra ekilmektedir. Böylece maydanozun daha kıvırcık olacağı öngörülmektedir. Bu bitkinin diğer özelliği de renk değiştirmesidir. Nemea oyunlarında galiplere de maydanoz tacı verilirdi. PL 19-46.
Kayalık yerlerde yetiştiği için petroselinon (kaya kerevizi) adıyla bilinmektedir. Marrubium suyu ve ılık suyla birlikte özellikle apselere iyi gelir. Ayrıca buselinon (öküz kerevizi) adında bir türü daha vardır, sapının kısa ve kökünün kırmızı olması ile üsttekin ayırt edilmektedir. İçildiğinde ve uygulandığında yılan sokmaları için mükemmel bir çaredir. PL 20-47.
Tanımı
Petroselinum crispum (Maydanoz) genellikle 50 ila 80 cm büyüyebilen iki ya da tek yıllık bir bitkidir. İki yıllık durumda yapraklar ilk yıl tabanda rozet oluşturur, bunlar 10 ila 25 cm uzunluğundadır ve 1 ila 3 cm uzunluğundaki çok sayıda yaprakçığa bölünmüştür. Gövde diktir. Üç teleksi yapraklar tabanda rozet halindedir. Çiçekler kurulu 7 ila 20 arası kolludur. Şemsiye 3 ila 10 cm çapındadır. Çiçekler sarı ila sarımsı yeşil renklidir. Meyve yumurtamsı ve 2 ila 3 mm uzunluğundadır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir ancak mutfak değeri nedeniyle günümüzde dünyanın büyük bir bölümüne yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Bahçeler ve tarlalarda görülen bitki umumiyetle haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Petroselinum crispum dilimizde maydanoz adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca taş kerevizi anlamına gelir. Bitkinin böbrek taşı düşürücü etkisine atıfta bulunmaktadır. Ancak Galenus bitkinin kayalık bölgelerde görüldüğünü yazar, bu durumda atıf iki yönedir ve İşaret Doktrini bağıntısı mevcuttur. Tür adı Latince kıvırcık anlamına gelir. Yapraklara işaret eder. Özgün tanımda bu “foliis radicalibus amplioribus crispis caulinis ovato multifidis” olarak belirtilmiştir.
Gıda
Yapraklar çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Taze yapraklar son derece besleyicidir ve kendi başlarına doğal bir vitamin ve mineral takviyesi olarak kabul edilebilir. Tohumlar da çeşni olarak yemeklere eklenmektedir ve aroması yapraklara göre daha güçlüdür. Demir, iyot ve magnezyum açısından oldukça zengin olan maydanoz ayrıca A, B ve C vitaminlerini de ihtiva eder. Taze ya da kuru yapraklarından çay yapılmıştır ve bu çay C vitamini açısından zengindir.
Tıp
Rubus canescens kökü ve Petroselinum crispum üst bölümleri kaynatıldığında rahim bozuklukları tedavisinde etkilidir. Aynı zamanda vücudun idrar yoluyla toksinlerden kurtulmasına yardımcı olan ve bu nedenle romatizma gibi çok çeşitli hastalıkların tedavisinde yardımcı olan iyi bir detoksizatördür. Maydanoz, kepek önleyici, spazm çözücü, iştah açıcı, gaz giderici, sindirim destekleyici, idrar söktürücü, adet akışı teşvik edici, balgam söktürücü, süt arttırıcı, mide ağrısı giderici ve toniktir. Yaprak suyu ya da lapası böcek sokmalarına uygulanır. Yaprakları demlenerek kepek giderici olarak kullanılmıştır. Göz enfeksiyonlarını tedavi etmek için uygulanmıştır. Suyuna batırılmış bir parça pamuk diş ağrısı ile kulak ağrısını hafifletmektedir.
Dikkat
Bitki ile aşırı temas halinde cilt iltihabına neden olabileceği rapor edilmiştir. Aşırı derecede tüketilirse zehirlidir. Böbrek hastaları uzak durmalıdır. Hamile kadınlar tarafından kullanılmamalıdır çünkü adet akışını uyarmak için kullanılmaktadır ve bu nedenle düşüklere neden olabilir.
Bilgi
Bitkinin suyu açıkta olan yerlere sürüldüğünde sivrisinek kovucudur. Yağı parfümeride kullanılmıştır. Sapları kurutulup öğütüldükten sonra gıda boyası olarak kullanılmıştır.
Fotoğrafları
