Özet
Petasites hybridus (Kabalak) genelde dere boylarında görülen ve binlerce yıldır tıbbi amaçlarla kullanılan bir bitkidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Kabalak (قباالق) çobanlar tarafından tercih edilen bir tür şapkanın Türkçe adıdır. Halîmî, bitki için burtele ve kabalak adlarını önermiştir. Bitkinin Antik Yunanca adı olan petasites (πετασῖτις) kelimesi de özellikle Hermes ile özdeşleşen petasos adlı bir tür şapkanın özel adıdır. Bu durumda bitkinin adı, Antik Yunancadaki karşılığının Türkçeye tercüme edilmesi ile elde edilmiş gözükmektedir. Sulak alanların kenarını tercih eden bitkinin yaprakları iridir ve şapkayı andırır.
Dioscorides, bitkinin şapkaya benzeyen yapraklarının olduğunu, bunların tümör ve yaralara uygulandığını yazmıştır. Kaynaklarımızda bu bitki ile tespit ettiğimiz tek kayıt, Lûgat-i Farsî-Türkî’de pîlekûş kelimesinin karşılığı olarak verilmiş olmasıdır. Farsçadaki pîlekûş ile kabalakın aynı bitki olduğu konusunda şüphemiz var ancak bitki adının kaynaklarımızda ismen de olsa geçiyor olması çalışmamızda yer vermemize yetmektedir.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.429.
Bir arşın uzunluğunda ve parmak kalınlığında bir sapı vardır. Yaprakları büyük ve şapka gibidir. Genel itibarla iri bir mantarı andırır. Öğütülerek uygulandığında kötü huylu yaralara iyi gelir. DI 4-107.
Tanımı
Petasites hybridus (Kabalak) genellikle 50 ila 80 cm büyüyebilen çok yıllık bir bitkidir. Kalın ve yatay rizomları vardır. Taban yaprakları uzun saplı, yaprak ayası 8 ila 90 cm çapında, dairesel, yüreksidir. Yapraklar yeşil ve almaşlı dizilişlidir. Çiçekler yapraklardan önce belirir. Çiçekli gövdeler sıklıkla morumsudur. Çiçekler iki evciklidir. Erkek çiçek başları 6 ila 12 mm, dişi çiçek başları 4 ila 7 mm uzunluğundadır. Filariler küt ve salgısız tüylüdür. Çiçekler kırmızımsı menekşe ila kremsi beyaz renklidir. Kapçık 2 ya da 3 mm ve sorguç 6 ila 10 mm uzunluğundadır. -35 dereceye kadar dayanıklıdır. 5 ila 15 arası bitkiler halinde gruplandırılmalıdır. Bitkiler arasında yarım metre açıklık bırakılması önerilir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrupa ve Batı Asya’da yayılış gösterir ancak günümüzde Amerika kıtasına da yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Dere kenarlarında görülen bitki umumiyetle mayıs ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür. Özellikle Kuzuyayla’ya giden asfalt yol boyunca bahar boyunca eşsiz bir manzara sunar.
Türkçe adı
Dilimizde kabalak, şemsiyeotu, ayıkulağı, kabakulakotu ve farafla adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca şapka anlamına gelir ve bu bağlamda iri taban yapraklara dikkat çekmektedir. Petasos, Balkan kökenli halklar tarafından tercih edilen, keçe, deri ya da samandan yapılan bir şapkaydı. Mitolojide tanrıların habercisi olarak bilinen Hermes, sıklıkla bu şapkayı takmış halde resmedilmiştir. Dioscorides yaprakların şapkaya benzediğini yazar. Türkçe yaygın adı olan vebaotu, bitkilerin Ortaçağda veba tedavisinde kullanılmış olmaları ile ilgilidir. Tür adı Latince melez anlamına gelir. Bir bitkinin, farklı iki bitkinin doğal melezi olduğu düşünüldüğü durumlarda bu epitet tercih edilir. İşin doğrusu tür ilk tanımlandığında Tussilago cinsi içinde bir melez olduğu düşünülmüştür.
Gıda
Kocaeli’de bazı bölgelerde turşusu yapılmaktadır.
Tıp
Öksürük tedavisinde kullanılmıştır. Spazm çözücü ve ağrı giderici özellikleri vardır. Bunun yanında kök ve yapraklar analjezik, kardiyotik, terletici ve idrar söktürücüdür. Ayrıca yapraklarına kabakulak tedavisinde başvurulmuştur.
Bilgi
Tereyağını korumak için bitkinin yapraklarına sarılarak saklanmıştır.
Fotoğrafları
