Türk Uygarlığındaki yeri
Câvers (جاورس), bitkinin Süryanicedeki karşılığı gavers (ܓܘܪܘܣ)’ten muharreftir. Halîmî’ye göre kâvers ve taru aynı bitkidir. Darı (داری), bitkinin Türkçedeki adıdır ancak bu kelime birden fazla hububat türünün tohumlarını da kapsar. Bitki için metinlerimizde tercih edilen diğer kelime erzen (ارزن)’dir. Lügat-ı Halîmî’ye göre duhn ile erzen aynı bitkidir.
Dioscorides, bağırsaklara faydalı olduğunu, karın ağrısı vakalarında kullanıldığını ve idrar söktürücü olarak faydalanıldığını; el-İsrâ’îlî, iç organları güçlendirdiğini belirtmiştir. Bitki Anadolu’da, ödem ve mide hastalıkları tedavisinde kullanılmış, idrar söktürücü, ağrı kesici, besleyici ve sindirim kolaylaştırıcı olarak faydalanılmıştır.
İçki yapımında kullanılan bitkinin, unundan ekmek yapımında faydalanılmış ve ekmeğinin genel sağlığa faydalı olduğu kabul edilmiştir. Necâtî Bey bir beytinde, lâ‘l’in kuru bir taş olduğunu, bu nedenle darının ondan (elbette aç bir kişiye göre) daha kıymetli olduğuna işaret etmiştir.
Mayıs ayında havanın sisli olması halinde darının bol olacağı kehanetinde bulunulmuş, rüyasında parayla darı satan kimsenin dünyayı âhirete tercih ettiği, parasız satanın ise tersini tercih ettiği ifade edilmiştir. Cebrâil’in Âdem’e getirdiği iki öküzün gözyaşından yetiştiğine inanılan bitkinin, üzerinde oruç borcu varken ölen kimsenin ardından bugdây ve arpa ile birlikte sadaka olarak verilmesi tavsiye edilmiştir.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.252-253.
Tarihi
Diğer tahıllara göre daha az besleyicidir. Ekmeği ya da lapası bağırsakları kontrol eder ve idrar söktürücüdür. Kavrulur ve sıcakken çuvallara konularak saklanır. Daha sonra kolik ve diğer ağrılar için kullanılır. DI 2-97.
Campania darı bakımından verimlidir, darıdan beyaz yulaf lapası ve eşsiz bir lezzete sahip ekmek yapılır. Sarmatlar bu beyaz yulaf lapası ile yaşar, hatta onu kısrak sütü ile atın uyluğundan alınan kan ilave ederek çiğ yerler. Habeşler darı ve arpadan başka tahıl bilmezler. Galya’nın özellikle Akitanya halkı darı ile beslenir, İtalya’nın Padus bölgesi de böyledir ancak onlar bütün yemeklerine ekledikleri baklayı darıya da eklerler. Pontus ulusları için darıdan daha değerli yiyecek yoktur. Toprağı fakirleştirdiği düşünüldüğünden asma ve meyve ağaçlarının arasına ekilmesi tavsiye edilmez. Darı daha çok maya yapımında kullanılır ve şıra ile yoğrulursa etkisini bir yıl kaybetmez. Aynı şek kaliteli ince buğday kepeği için de yapılır, üç günlük beyaz şıra ile yoğrulur ve güneşte kurutulduktan sonra küçük kekler haline getirilir. Ekmek ihtiyacı doğduğunda, kekler önce suda ıslatılır, ardından kılçıksız unla kaynatılır, ardından tamamı una karıştırılır. Genellikle ekmek yapmanın en iyi metodunun bu olduğu düşünülür. Darı kavrulursa bağırsaklardaki gevşekliği giderir ve mide sancısını dindirir. Sinir ağrılarında bir beze sarılarak sıcak halde etkilenen bölgeye uygulanır. Unu katranla karıştırılarak çıyan ve yılan sokmalarına sarılır. Diodes, darıya tahıl balı der. Şarapla alınırsa dizanteriye iyi gelir. Vücuttaki ısıtılması gereken bölgelere uygulanır. Keçi sütünde kaynatılarak günde iki kere alınırsa bağırsak gevşekliğini durdurur ve mide sancılarını dindirir. PL 18-24.
Tanımı
50 cm ila 1 metre kadar büyür. Yapraklar almaşlı dizilişli ve tüylüdür. Gövde silindirik, basit ya da az miktarda dallıdır. Çiçek kurulu ince bileşik salkım ve tek başaklar halindedir. Çiçekler erseliktir. Geçirgen toprağı ve güneşli bölgeleri tercih eder. Sıcaklık değerlerini ve kuraklığı tolere edebilir. Tohumlar bir hafta içinde çimlenir. Su ihtiyacı en az olan tahıl türüdür. Günümüzde on bin yıl önce ilk defa Çin’de yetiştirilmiştir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Asya ve Avrupa’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tarla, bahçe ve tahrip edilmiş arazilerde görülür. Kandıra ve İzmit ilçelerinde gözlemlenmiştir. Haziran ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde darı, boz darı, boza darısı, kum darısı ve saçak darı adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince ekmek anlamına gelir. Cinsin tohumlarının öğütülerek ekmek yapımında kullanılmasına işaret eder. Cinsin yaygın adı olan darı Türkçe kökenlidir. Tür adı Latince öğütülen anlamına gelir. Türün tohumlarının öğütülerek ekmek yapımında kullanılmasına işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Milium semine luteo & albod”dur.
Gıda
Tohumları buğday gibi kullanılır. Evcil kuşların beslenmesinde kullanılır.
Tıp
Tohumlar yatıştırıcıdır. Tohumları pişirilerek yara ve apselere uygulanır. Bunlar ayrıca hijyen vazifesi de görür. Kök kaynatılarak kadınlarda hematüri ve cilt sorunlarında kullanılır.
Dikkat
Taze iken hayvanlara karşı zehirlidir.
Fotoğrafları
