Site icon Kocaeli Bitkileri

Paliurus spina-christi (Kara çalı)

Paliurus spina-christi

Paliurus spina-christi: 25/05/2021; Yalakdere; 190 m.; çayır. © Hüseyin Cahid Doğan

Türk Uygarlığındaki yeri

Kara çalu (قره چالو), bitkinin Türkçe karşılığıdır, Farsçadaki karşılığı olan, siyah diken anlamına gelen siyâhtalû (سياهتلو)’dan alınmıştır ve olasılıkla olgun meyvelerin rengine işaret etmektedir. Bitki için kullanılan isimlerden habb el-savdâ (حب السوداء), kara tohum anlamına gelir ve atıf aynı yöndedir. Çeşmezen (چشمزن) ismi Farsça çeşm (göz) kelimesi ile bağlantılı gözükmektedir, bitkinin küresel meyvesinin merkezinde gözbebeğini andıran bir daire daha vardır. Bitkinin göz rahatsızlıklarında kullanıldığına dair metinlerimizde çok sayıda atıf olması bu

bağlamda dikkat çekicidir. Metinlerimizde geçen şebeh (شبه), ise bitkinin Arapçadaki karşılığıdır. Halîmî, çeşmek ve gözlik adı ile bilindiğini, meşhur bir göz otu olduğunu ve göz şikâyetlerinde kullanıldığını, ayrıca çeşmezenin Türkçe adının göz otı olduğunu yazmış, başka bir bölümde bitkiyi yeniden tanımlanmıştır. Bu tanım oldukça isabetli olduğu için olduğu gibi buraya alıyoruz: “şebeh bir dikenlü ağaçdur, üç zirâ’ mikdâr boyı olur, katı yirlerde biter, budakları katı olur, mersîn yapragı bigi yeşil saruluga mâyil kızılca çiçegi olur ve kendir bigi tohumı olur”.

Dioscorides, yılan sokması ve öksürük vakalarında kullanıldığını, taş düşürücü ve idrar söktürücü olarak faydalanıldığını; İbnü’l-Baytâr, zehirli hayvan ısırması vakalarında kullanıldığını yazmıştır. Bitki Anadolu’da, fıtık, idrar yolu hastalıkları, göz rahatsızlıkları ve yılan ısırması vakalarında başvurulmuş, taş düşürücü olarak yararlanılmış, şerbet yapımında kullanılmıştır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.440-441.

Tarihi

Dikenli ve sağlam yapılı meşhur bir çalıdır. Tohumu yağlı ve yapışkandır. İçildiğinde öksürük ve yılan ısırığına iyi gelir, mesanedeki taşları kırar. Yaprak ve kök büzücü olup kaynatılıp içildiğinde ishali kontrol eder, idrar söktürücüdür ve vahşi hayvanlardan alınan ısırık ve zehirlere karşı etkilidir. Öğütülerek uygulanan kök, şişlikleri dağıtır. DI 1-92.

Sirenayka’da çalı formunda ve kırmızı meyveli bir bitki vardır. Meyvesi fındıksı bir yapı içerir, yenilebilir ve hoş bir tada sahiptir. Tadı şarapla daha da güzelleşir. PL 13-33.

Tanımı

2 ila 4 metre büyüyebilir. Sürgünler zikzaklıdır. Yapraklar oval, 2 ila 5 cm uzunluğunda, 1 ila 4 cm genişliğinde, parlak yeşil renkli ve düz kenarlıdır. Meyvesi 2 ila 3,5 cm çapında kuru, odunsu bir fıstıktır. Tohumlar ekim ve kasım aylarında olgunlaşır. Geçirgen toprağı ve güneşli bölgeleri tercih eder. -15 dereceye kadar dayanıklıdır. Genç dallar yoğun biçimde kahverengi tüylerle kaplıdır. Olgun dallarda ise bu tüyler görülmez.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzası ve Orta Asya’da yayılış gösterir. [HaritaSinonimler] Çalılık, dere kenarı ve tahrip edilmiş arazilerde görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mayıs ve temmuz ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1400 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde kara çalı, çalı dikeni, çaltı dikeni, çeşmezen, isa dikeni, kara çaltı, kara diken, kışla dikeni, kunar, sıncan dikeni, sincan dikeni, karaçalıdikeni, karaçalı, dikenliçalı ve avanaktamisi adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca idrar söktürücü anlamına gelir. Cinsin bu amaçla kullanılmasına işaret eder. Cinsin Türkçe adı olan karaçalı ise büyük ihtimalle olgun meyvelerin aldığı renk ile bağlantılıdır. Tür adı Latince İsa’nın dikeni anlamına gelir. İsa’nın çarmıha gerilmeden önce başına sarılan bitki olduğuna inanılır. Bu bitkinin meşhur süs bitkisi Euphorbia milii (Dikenler tacı) olabileceği yönünde de görüşler mevcuttur. Diğer bir görüş ise Ziziphus spina-christi (Hünnap, Mesih dikeni) türünü işaret etmektedir.

Gıda

Meyvesi çiğ ya da kurutularak tüketilebilir. Tadı kuru elmaya benzer.

Tıp

Büzücü, idrar söktürücü ve toniktir. Meyvesi çiğ ya da kurutularak tüketilebilir. Dalları esnek ve dikenlidir. Meyve ve yaprağı iltihap gidericidir.

Fotoğrafları

Exit mobile version