Türk Uygarlığındaki yeri
Sa’ter (صعتر), bitkilerin Arapçadaki karşılığıdır. Metinlerimizde bitkiler için keklik ‘anugı (ككليك عانقى), kekük (ككك), geyik otı (گييك اوتى) ve güyegü (گويگو) isimleri de kullanılmıştır. Halîmî, âvîş, güyegü otı ve sa’terin aynı bitki olduğunu belirtmiştir.
Sa’ter kavramı kaynaklarımızda dört farklı bitkiyi karşılamak için kullanılan genel bir ifadedir. Bu bitkilerin tamamı aynı aileye bağlıdır ve yüzeysel olarak yakındırlar. Her ne kadar Yunanca metinlerde her bitki kendine özgü bir isimle birlikte ayrı ayrı değerlendirilmiş olsa da, bu metinlerden
Arapçaya yapılan tercümelerde bitkiler görünüm, isim ve kullanım benzerlikleri nedeniyle tek çatı altında toplanmış ve tamamı sa’ter maddesi altında değerlendirilmiştir. Biz karışıklığı asgari düzeye çekmek amacıyla, Yunanca, Arapça ve Türkçe metinlerde bitkiler için yazılanları aşağıya çıkardık.
İbn Varrâk, yabanisinin kültüre alınandan daha etkili olup gaz giderici ve balgam söktürücü olduğunu; Râzî, iştah açıcı olduğunu; Mesîh, âdet söktürücü ve idrar söktürücü olarak faydalanıldığını; İshak bin İmrân, kulunç ve diş ağrısı vakalarında başvurulduğunu ve cildi güzelleştirmek için uygulandığını; İbnü’l-Baytâr, rahim ve mesane ağrılarını giderdiğini, görüşü keskinleştirdiğini, akrep sokan kişilere verildiğini yazmıştır.
Yunanca metinlerde origanos erakleotike (ὀρίγανος Ἡρακλεωτική)’nin, zehirli canlı ısırması, baldıran ve boğumluca zehirlenmesi, sarılık, sedef, küçük dil iltihabı, pamukçuk, kulak ağrısı, spazm, öksürük, fıtık ve ödem vakalarında kullanıldığı, âdet söktürücü, iştah açıcı ve müshil olarak faydalanıldığını, yılan kovucu olarak yere serpildiği; thumbra (θύμβρα)’nın kalça ağrısı, görme bozuklukları ve nefes darlığı şikâyetlerinde etkili olduğu, parazit düşürücü, idrar söktürücü, düşük yaptırıcı, kusturucu, âdet söktürücü ve müshil özellikleri bulunduğu; onitis (ὀνῖτις)’in daha zayıf olmakla birlikte üstte adı geçen iki bitki ile aynı etkileri gösterdiği ve son olarak tragoriganos (τραγορίγανος)’un ökse otu zehirlenmesi, öksürük, zatürre, mide bulantısı, deniz tutması, ödem ve dalak şikâyetleri vakalarında kullanılıp, bağırsakları güçlendirici, âdet söktürücü ve idrar söktürücü olarak yararlanıldığı yazılmıştır.
Bitkiler Anadolu’da menenjit, epilepsi, yüz felci, kulak rahatsızlıkları, ödem, baş ağrısı, mide hastalıkları, kulunç, boğaz ağrısı, göz rahatsızlıkları, diş rahatsızlıkları, dil rahatsızlıkları, göğüs hastalıkları, sarılık, zehirli hayvan sokması, cilt hastalıkları ve ishal tedavisinde kullanılmış, hıçkırık giderici, cinsel istek arttırıcı, cilt güzelleştirici, parazit düşürücü, iştah açıcı, idrar söktürücü, âdet söktürücü ve sindirim kolaylaştırıcı olarak faydalanılmıştır. Hemoroid rahatsızlığı bulunanların bitki(ler)den uzak durması önerilmiş, kâbus görenlere tavsiye edilmiştir. İslâm peygamberi tarafından evlerde tütsü yapılması önerildiği aktarılmıştır. Sa’ter ile encîr dövülerek verilirse güvercinlerin yuvasından kaçmayacağı belirtilmiştir. Bitkilerin mutfak değerine çok sayıda kaynakta değinilmiş ve özellikle balık biryan adı verilen yemeğe eklenmesi tavsiye edilmiştir. Bitkilerin kokusu Ahmed-i Dâî’nin bir beytinde şöyle anılmıştır: “Güyegü otı kokar yazı yaban/Gelüncük gönleği gök kaftanı kan”.
Bu maddeye Satureja thymbra, Origanum onites ve Thymus teucrioides taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.584-586.
Tarihi
Yaprakları çördük yapraklarına benzer ancak çiçek başları farklıdır. Kaynatılarak şarapla içilirse vahşi hayvanlar tarafından ısırılanlara yardımcı olur. Üzüm pekmezi ve külü ile baldıran ve afyondan zehirlenenlere, balla karıştırılmış sirke ile tebeşir ve hemen öldüren zehirlerden içenlere, incirle spazm, fıtık ve ödemden rahatsız olanlara verilir. Balla pastil halinde alınırsa öksürüğü keder. Suyu, banyo suyuna eklenirse sarılık, kaşıntı ve uyuza iyi gelir. Taze iken çıkarılan suyu bademcik iltihabı, küçük dil iltihabı ve pamukçuğu tedavi eder. Süsen yağı ile damlatıldığında burun deliklerinden kan çeker. Sütle karıştırıldığında kulak ağrısını giderir. Soğan ve sumakla alınırsa kusturucudur. Yere serpilirse sürüngenleri uzak tutar. DI 3-27.
Çiçek başları dere otu çiçek başlarını andırır. Çiçekleri beyaz ve kökü incedir. Yaprak ve çiçekleri şarapla içilirse vahşi hayvanlar tarafından ısırılanlara yardımcı olur. PL 3-29.
Tanımı
80 cm büyüyebilir. Yapraklar kısa saplı, karşılıklı dizilişli ve 1 ila 4 cm uzunluğundadır. Bunlar kürek biçiminde ve zeytin yeşili rengindedir. Çiçekler pembe, beyaz ya da mor renklidir. Gövde dalsızdır, üst bölümde dallanma görülür, genelde kırmızımsı kahverengi ve tüylüdür. Güçlü bir kokusu vardır. Tohumlar ağustos ve ekim aylarında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Bırahte yeşil ya da nadiren mor bezeli, sıklıkla kısa havlı olup, taç beyaz ya da nadiren pembemsi beyaz renklidir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrasya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Orman açıklıkları, yol kenarı ve yamaçlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mayıs ve ekim ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde karakınık, keklikotu, mercanköşk, çanakkale kekiği, güve otu, keklikotu, istanbul kekiği ve karaot adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca dağ parıltısı anlamına gelir. Bitkinin dağların yüceliğini yansıtmasına işaret eder. Diğer bir yorum ise yine Antik Yunanca dağ neşesi anlamına geldiğini öne sürer. Buna göre atıf, bitkilerin dağların yamaçlarında yoğun bir şekilde çiçek açmalarının dağları güzel göstermesi ile alakalıdır. Tür adı Latince yaygın anlamına gelir. Türün geniş dağılım alanına ve/veya yaygın olarak kullanılmasına işaret eder. Alttür adı ise Latince yeşilimsi anlamına gelir ve alttürün bırahtelerinin yeşil renkli olmasına işaret eder.
Gıda
Yaprakları kurutularak mutfakta kullanılır. Yaprakları çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Yaprak ve çiçekleri kurutularak çay elde edilir.
Tıp
Sindirim ve solunum sistemi üzerinde yararlı bir etkiye sahiptir ve ayrıca menstürasyonu teşvik etmek için kullanılır. Yapraklar ve çiçekli dallar; antiseptik, spazm çözücü, gaz giderici, süt arttırıcı, terletici, adet akışı teşvik edici, balgam söktürücü, uyarıcı, toniktir. Bitki soğuk algınlığı, grip, hafif ateşli hastalıklar, hazımsızlık, mide rahatsızlıkları ve ağrılı adet kanamasının tedavisinde dahili olarak alınır. Dahili olarak, bronşit, astım, artrit ve kas ağrısını tedavi etmek için kullanılır. Pamuk üzerine konulan ve ağrıyan bir dişin çukuruna yerleştirilen bir kaç damla yağı, diş ağrısını hafifletir. Bu bitki, yüksek timol içeriği nedeniyle en iyi doğal antiseptiklerden biridir.
Dikkat
Hamile kadınlara reçete edilmemelidir. Güçlü bir yatıştırıcıdır ve büyük dozlarda alınmamalıdır.
Bilgi
Bitkiden elde edilen yağ sabun ve parfüm yapımında kullanılır. Karınca ve diğer böcekleri uzaklaştırmak için kullanılır. Bu nedenle sebze bahçelerine ekilir. Bitkinin ayrıca kötü ruhları kovacağına da inanılır.
Fotoğrafları
