Origanum majorana (Mercanköşk)
Tanımı
Origanum majorana (Mercanköşk), Ballıbabagiller (Lamiaceae) ailesine bağlı Mercanköşk (Origanum) cinsinden genellikle 60 ila 80 cm büyüyebilen kaba tüylü çok yıllık bir bitkidir. Dallar gövde başına onar çift halinde ve en çok 14 cm uzunluğundadır. Yapraklar saplı ila neredeyse sapsız, yuvarlak, yumurtamsı ya da eliptik, 3 ila 30 mm uzunluğunda, 2 ila 25 mm genişliğinde, genellikle küt uçlu ve damarlar alt yüzeyde kabarık değildir. Başakçıklar bileşik salkım halindeki çiçek durumunda, 3 ila 20 mm uzunluğunda ve 3 mm genişliğindedir. Bırahteler eliptik, ters yumurtamsı ya da baklavamsı, genellikle küt ve düz uçlu, 2 ila 4 mm uzunluğunda ve 1 ila 3 mm genişliğindedir. Çanak 2 ila 3,5 mm uzunluğundadır. Taç beyaz renkli ve 3 ila 7 mm uzunluğundadır.
Gözlem bilgileri
Origanum majorana doğal olarak Türkiye ve Kıbrıs’ta yayılış gösterir ancak günümüzde Akdeniz havzası, Avrupa ve Amerika’ya da dağılmıştır. Kuru yamaçlar ve kayalık bölgelerde görülen bitki umumiyetle mayıs ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda Kandıra ilçesinde gözlemlemek mümkündür.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca dağ parıltısı anlamına gelir. Bitkinin dağların yüceliğini yansıtmasına işaret eder. Diğer bir yorum ise yine Antik Yunanca dağ neşesi anlamına geldiğini öne sürer. Buna göre atıf, bitkilerin dağların yamaçlarında yoğun bir şekilde çiçek açmalarının dağları güzel göstermesi ile alakalıdır. Epitet bitkinin Antikçağ’daki adının olduğu gibi korunmasıyla elde edilmiştir. Olasılıkla Sanskritçedeki maruva kelimesinden çekilmiştir ve major (büyük) kelimesi ile bağlantılı görülmektedir. Tür kekik cinsine oranla hayli büyüktür. İkili adlandırma öncesi adı “Majorana hortensis odorata perennis”tir. Dilimizdeki mercanköşk adı da doğrudan majorana’dan muharreftir.
Gıda
Yapraklar çiğ ya da pişirilerek yenilmektedir. Ayrıca salata ve çeşitli yemeklere çeşni olarak eklenmektedir. Taze ya da kurutulmuş yapraklarının çayı yapılmaktadır.
Bitkiden elde edilen yağ parfümeri, sabun ve saç bakım ürünlerinde kullanılmaktadır. Bunun yanında arı kovanları dezenfekte etmek için de başvurulmuştur.
Tıp
Uyarıcı, antiseptik, gaz giderici, safra söktürücü, terletici, idrar söktürücü, âdet söktürücü, balgam söktürücü, tonik ve spazm çözücüdür. Ayrıca sindirim ve solunum sistemi şikayetlerinde önerilmiştir. Baş ağrısı, felç, soğuk algınlığı, kulak iltihabı, artrit, göğüs tıkanıklığı, uykusuzluk, anksiyete ve ağrılı âdet görme vakalarında başvurulmuştur. Bunun yanında kas ağrısı, burkulma ve eklem sertliği hallerinde haricen uygulanmıştır.
Âdet söktürücü olduğu için hamilelere reçete edilmemelidir.
Mercanköşk…
Origanum majorana, özellikle Akdeniz havzasında binlerce yıldır gıda ve sağlık amaçlı kullanılan meşhur bir bitkidir.
Origanum majorana dilimizde mercanköşk adı ile bilinmektedir.
Tarihi
Türk Uygarlığındaki yeri
Merzencûş (مرزنجوش), bitkinin Süryanicedeki adı olan mardagus (ܫܓܕܪܡ)’tan alınmadır. Metinlerimizde Latincedeki karşılığı olan maioranadan muharref mâncûrana (مانجوران) adı da tercih edilmiştir. Tamamı, Sanskrtiçe maruva (मरुि)’dan alınmadır. Bitki için günümüzde kullandığımız mercanköşk adı da aynı kökene sahiptir. Bitki için kullanılan diğer isim Arapçadaki karşılığı olan samsak (سمسق)’tır.
Theophrastus, Girit’te yetiştiğini, doğumu kolaylaştırdığını ve ağrı kesici olduğunu; Dioscorides, Kıbrıs ve Mısır’a özgü olduğunu, başa taç olarak takıldığını, ödem, akrep sokması, ağrılı idrar, çürük ve spazm vakalarında kullanıldığını, iltihap giderici ve âdet söktürücü olarak faydalanıldığını; merheminin rahim rahatsızlıklarında, doğum sonrası kalıntıları atmak için ve âdet söktürücü olarak kullanıldığını aktarmıştır. Bitkiden elde edilen merhemin en faydalısının Kizikos’da (Balıkesir) imâl edilen olduğunu, idrar güçlüğü, ödem, vulva şikâyetleri ve hemoroid vakalarında başvurulduğunu, uyku getirici, damar açıcı, yumuşatıcı ve idrar söktürücü olarak kullanıldığını eklemiştir.
Curcîs bar Cibrâîl bar Buhtîşû’, kokusunun migrene iyi geldiğini; İbnü’l Cezzâr, yılan sokması vakalarında kullanıldığını; Mesîh, yüz felci vakalarında kullanıldığını; Îsâ bin Mâsa, yara izlerini geçirdiğini; İbnü’l-Baytâr, görüşü keskinleştirdiğini, güçlü bir idrar söktürücü olduğunu; İshak bin İmrân, nezle ve migren vakalarında başvurulduğunu belirtmiştir.
Merzencûş Anadolu’da, menenjit, yüz felci, kulak rahatsızlıkları, ağızdan kontrolsüz salya gelmesi, fıtık, işitme kaybı, baş ağrısı, dil rahatsızlıkları, rahim hastalıkları, cilt rahatsızlıkları, saçkıran, böbrek hastalıkları, felç, ödem, idrar yolu hastalıkları, akrep sokması, nezle, testis şişi, göz rahatsızlıkları ve sinir hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, kilo verdirici ve âdet söktürücü olarak faydalanılmış, kadınlar tarafından hoş vücut kokusu olarak sürülmüştür.
Antikçağ
Kzikos’ta yapılan mercanköşk en iyisidir. Isıtıcı, uyutucu, yumuşatıcı, açıcı, yakıcı ve idrar söktürücü özelliklere sahiptir. Yara iyileştiricidir. Ayrıca uygulandığında idrar güçlüğü, basur ve idrar yolu iltihaplarına iyi gelmektedir. Rahime uygulanırsa âdeti başlatır, rahim sertlikleri ve şişkinliklerine iyi gelir. Yünle sürüldüğünde kas ağrısını gidermektedir. DI 1-58. Mercanköşkün kalitelisi Kzikos ve Kıbrıs’ta yetişmektedir. Kzikos ve Sicilya’da amaracos adıyla da bilinmektedir. Yaprakları naneyi andırır, çok sayıda ve kokulu olup bunlar çelenklerde de kullanılmaktadır. Kaynatıldığında idrar güçlüğü, kolik ve ödem vakalarında etkilidir. Kuru yapraklar balla uygulandığında gözlerdeki morlukları gidermektedir. Fitil yapıldığında âdet söktürücüdür. Tuz ve sirke ile akrep sokmalarına sürülmüştür. DI 3-39.
Hekim Diodes ve Sicilya halkı, Mısır ve Suriye’de sampsuchum adıyla bilinen bitkiye amaracus adını vermiştir. Tohum ve çelik olmak üzere iki farklı şekilde üretilmektedir. Abrotonum gibi çok sayıda tohum üretir ancak ilki kazık köklüyken, amaracus kökleri yüzeye yakındır. PL 21-35. Yaprakları çelenklerde kullanılmaktadır. PL 21-33. Kıbrıs’ta yetişenler en değerli ve en hoş kokulu olanlardır. Sirke ve tuzla uygulanırsa akrep sokmasına iyi gelmektedir. Fitil olarak âdet düzensizliklerinde başvurulmuştur. Göz akıntılarında polenta ile uygulanmıştır. Kaynatıldıktan sonra suyu mide sancısı olana verilmiştir. Yaprakları balla dövülüp balmumu ile karıştırıldıktan sonra burkulmalara sarılmaktadır. PL 21-93.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.540-541.
