Özet
Orchis (Salep) genelde çayırlar ve orman sınırlarında görülen ve çarpıcı çiçeklere sahip olan orkideleri barındıran bir cinstir.
Hiyerarşi
Tanımı
Orchis (Salep) genellikle 5 ila 15 cm boylanabilen, dik ve küresel ila elipsoit yumrulu orkidelerden oluşan bir cinstir. Yumru iki ya da üç adet, küresel, yumurtamsı ya da elipsoit, düz, sapsız ya da kısa saplıdır. Gövde çıplaktır. Yapraklar genellikle beneklidir ve tabana yakın dizilidir. Çiçek durumu silindirik ya da küresel olup çok sayıda çiçek barındırır ve ortaya çıktığında sıpata benzeri bir yaprak kılıfı ile kaplanmıştır. Orchis simia hariç dğer türlerde çiçekler, çiçek durumunun tabanından başlayarak açarlar. Çiçek bırahteleri çoğunlukla ince, zarsı, yapraksı değil ve sıklıkla renklidir. Çiçekler kırmızı, mor, sarı ve nadiren beyaz ve bu renklerin çeşitli tonlarında görülür ve sıklıkla kokuludurlar. Sırt çanak yaprağı genellikle dik ve serbesttir.
Taç yapraklar düz, serbest ve genellikle uzamış durumdadır. Yanal çanak yapraklar yayılıcı, dik ya da sırt çanak yaprağı ile birleşerek külah oluşturmuş haldedir ve tamamı çıplaktır. Labellum eğri, üç ya da dört loblu, orta lob düz ya da bölünmüş, çıplak ya da üst bölümde sivilceli, mahmuzlu ya da nadiren mahmuzsuzdur. Mahmuz ipliks ya da keseciklidir. Sütun kısa ve diktir. Yumurtalık silindirik, sapsız, bükük ve çıplaktır. Bazı türleri yüksek rakımlı alpin çayırları tercih ederken, geri kalan türler makilik alanları ve nadiren makiliklere yakın açık çayırları tercih eder. Cins Avrasya ve kuzey Afrika’ya özgüdür. [Harita, Sinonimler, Türler]
Salep
Çok sayıda orkide türü, özellikle Orchis mascula ve diğer bazı Orchis türleri, bassorin olarak bilinen, kurutma ve ardından toz haline getirme yoluyla ekstrakte edilebilen, oldukça besleyici nişasta benzeri bir madde içermektedir. Bu amaçla yumruların toplanması hem Avrupa’da hem de Asya’da uzun süredir uygulanmaktadır. Bu ürün salep adıyla bilinmektedir. Yaklaşık %27 nişasta ve %48 müsilajdan oluşan salep, su ile karıştırıldığında son derece besleyici ve kolayca sindirilebilen, yumuşatıcı bir gıda üretmektedir. Bu içecek eski çağlardan beri çocuklara verilmiştir; ayrıca süt, şeker, kıyılmış fındık gibi malzemeler ile tatlandırılıp karıştırıldığında ve ısıtıldığında, yetişkinler için özellikle yılın soğuk mevsiminde popüler olan bir içecek sağlamıştır. Salep aynı zamanda Türkiye’de ve Orta Doğu’nun bazı bölgelerinde dondurma üretiminde de katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. Orkidelerin herhangi bir amaçla yerlerinden edilmesi halinde kanunla yüksek meblağlı para cezaları öngörmektedir.
Etimoloji
Yunanca testis anlamına gelir. Bitkilerin yumru biçimine atıftır. Adını bir satir (yarı keçi yarı insan formunda olan mitolojik varlık) ve bir nimfin oğlu olan Orchis’ten (ὄρχις) almaktadır. Bacchus festivalinde bir rahibeye tecavüze yeltenen Orchis, vahşi hayvanlar tarafından parçalanmış ve orkideye dönüşmüştür. Romalılar satirlerin orkide ile beslendiğini düşünür ve bu nedenle bu bitkilere satyrion derlerdi.
Kocaeli’ndeki türler
Dildamak
Katrancık
Salep püskülü
Solgun salep