Ononis spinosa subsp. leiosperma (Kaşık kıran)

derleyen:

Tanımı

30 ila 60 cm büyüyebilir. Gövde dik ya da yükselici, sitolonsuz, dikenlidir. Üst yapraklar genellikle tek yaprakçıklı, diğerleri üç yaprakçıklı, yaprakçıklar yumurtamsı ila dikdörtgensi, minik dişli, 5 ila 20 mm uzunluğunda, 3 ila 10 mm genişliğindedir. Çiçekler kısaca saplı, gevşek salkımlar halindedir. Çanak çan biçiminde, 5 ila 10 mm uzunluğundadır. Taç pembe renkli, 6 ila 10 mm uzunluğunda, bazen beyaz renkli, bayrakçık sıklıkla mor çizgilidir. Meyve yumurtamsıdır. Tohumlar pürüzsüzdür.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [HaritaSinonimler] Kayalık yamaçlar, bağlar ve tarlalarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mayıs ve ağustos ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde kaşıkkıran, demirdelen, dikenli öküzçanı, kayık çiçeği, sabankıran, yandak, yandukta ve yantak adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca eşeğin işine yarar anlamına gelir. Cinse bağlı bazı türlerin sivri dikenleri vardır ve bu nedenle sadece eşekler tarafından tercih edilirler. Tür adı Latince dikenli anlamına gelir. Türün gövdesinde görülen sivri dikenlere işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Ononis floribus subsessilibus solitariis lateralibus, caule spinoso”dur. Alttür adı ise Antik Yunanca pürüzsüz tohum anlamına gelir ve alttürü, türden ayıran özelliğine işaret eder. Özgün tanımda bu “seminibus 1-2 laevissimis” olarak belirtilmiştir.

Türk Uygarlığındaki yeri

Şirş (شرش), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır. Dioscorides, hemoroid ve diş ağrısı tedavisinde kullanıldığını, taş düşürücü olarak faydalanıldığını aktarmıştır. Anadolu’da, diş ağrısı vakalarında kullanılmış, idrar söktürücü ve taş düşürücü olarak faydalanılmıştır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.649.

Tarihi

Dioscorides 3-18: Bir karış ya da daha uzun, çalımsı, çok boğumlu ve koltuklu, yuvarlak kafalı, tüylü, aromatik ve küçük yaprakları sedefotu ya da Lotus’a benzeyen bir bitkidir. Dikenleri çıkmadan önce toplanarak tuzlu suda bekletilirse lezzetli olur. Dallarında güçlü ve keskin dikenler bulunur. Kabuğu soyularak içilen kökü idrarı temizler ve taşları kırar. Ekşi şarapla kaynatılıp suyla karıştırılırsa gargarası diş ağrısını geçirir.

Gıda

Genç sürgünler pişirilerek, çiçekler çiğ olarak tüketilir. Kökünün tadı meyanköküne benzer.

Tıp

Kökleri idrar söktürücü, öksürük giderici, iştah açıcı ve taş düşürücüdür. Yatıştırıcı, iltihap giderici, iştah açıcı ve kanı pıhtılaştırıcıdır. Çeşitli cilt sorunları ve anüs iltihabı vakalarında kaynatılarak kullanılır.

Bilgi

Ortaçağda üretilen kılıçlar bu bitkinin usaresinin olduğu bir suya daldırılır, daha sonra kılıç havada tutulur bir biçimde ata binilerek dörtnala rüzgara karşı sürülürdü.

Fotoğrafları