Türk Uygarlığındaki yeri
Çörekotı (چورك اوتی) ya da çöregün otı, Türkçe bir kelimedir. Halîmî, bitkinin kernec, çörek otı ve şûniz adları ile bilindiğini ifade etmiştir. Kaynaklarımızda bu yönde bir kullanım görmemiş olsak da, bitkinin tohumlarının hamur işlerinde çeşni olarak kullanılmasına işaret ettiğini düşünebiliriz. Bitki Türkçe metinlerde ayrıca şûnîz (شونيز), karaca otı ve habb el-savdâ (حب السوداء) olarak da geçmektedir. Karaca otı adı örneğinde olduğu gibi diğer dillerde de atıf bitkinin siyah renkli tohumlarınadır:
Arapçada kara tane (حب السوداء) , Antik Yunancada siyah çiçek (μελάνθιον) ve Latincede de küçük siyah (nigella)… Dioscorides, baş ağrısı, ödem, diş ağrısı, nefes darlığı, örümcek ısırması, cilt hastalıkları ve göz şikâyetlerinde kullanıldığını, âdet söktürücü, süt arttırıcı, idrar söktürücü, yılan kovucu ve parazit düşürücü olarak faydalanıldığını; yağının cilt temizleyici olarak kullanıldığını ve cilt hastalıklarında etkili olduğunu belirtmiştir.
Sileymûn, süt arttırıcı olduğunu; Temimî, yağının, uyuşukluk, titreme ve felç vakalarında kullanıldığını belirtmiştir. Ahmed bin İbrahim, güçlü bir parazit düşürücü olduğunu, saç dökülmesi, öksürük ve nezle vakalarında kullanıldığını; İbnü’l-Baytâr, kuduz köpek ısırması, ateş, rahim ve böbrek şikâyetlerinin tedavisinde başvurulduğunu yazmıştır.
Ölüm hariç her derde deva olduğuna inanılan çörekotı oldukça geniş bir kullanım çerçevesine sahiptir. Anadolu’da, felç, koku kaybı, nezle, mide hastalıkları, baş ağrısı, bel rahatsızlıkları, cilt hastalıkları, diş rahatsızlıkları, hemoroit, ödem, kadın hastalıkları, saç dökülmesi, sarılık, diz rahatsızlıkları, idrar yolu hastalıkları, spazm ve karın ağrısı vakalarında kullanılmış, parazit düşürücü, cinsel istek arttırıcı, hafıza güçlendirici, süt arttırıcı, haşere kovucu, zehirli hayvan kovucu, diş beyazlatıcı, idrar söktürücü, âdet söktürücü, panzehir ve taş düşürücü olarak faydalanılmış, kaş çıkartmak için uygulanmış, kadınlar tarafından saç çıkarıcı ve saç uzatıcı olarak başvurulmuş ve atlarda sakağı hastalığının tedavisinde uygulanmış, kaynatılmış suyu pire öldürücü olarak kullanılmıştır.
Bu maddeye Nigella sativa taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.278-280.
Tarihi
Çörekotu yağı da turp yağı ile aynı yöntemle hazırlanır ve benzer etkiye sahiptir. DI 1-37a. Küçük bir bitkidir, ince saplı olup iki karış büyür, yaprakları incedir, tepede haşhaşa benzer bir kapsül vardır, kapsülün içinde tohumların bulunduğu bölmeler görülür. Tohum siyah renkli, keskin, kokulu olup ekmeğin üzerine serpilir. Alın bölgesine uygulanırsa baş ağrısı çekenler için uygundur. Süsen merhemi ile burun deliğine dökülürse yeni başlayan katarakta faydalıdır. Sirke ile sıvanırsa doğum lekesi, cüzzam ve eski şişlik ile sertlikleri giderir. Eski idrarla uygulanırsa siğilleri döker. Çam odunu ve sirke ile kaynatılıp gargara yapılırsa diş ağrısını geçirir. Su ile göbeğe sürülürse bağırsak kurtlarını atar. Öğütülerek bir torba içinde koklatılırsa nezleye iyi gelir. Gün aşırı içildiğinde âdet ve idrar söktürücü olup süt arttırır. Soda ile içildiğinde nefes darlığına iyi gelir. Suyla içilirse zehirli örümcek ısıranlara yardımcı olur. Yakılarak dumanı tutulursa sürüngen kovucudur. Ancak aşırı içilirse ölümcül olabileceği söylenir. DI 3-79.
Çörekotu fırıncılar tarafından kullanılır. PL 19-52. Gith, Yunanların melanthion (siyah çiçek) ve melaspermon (siyah tohum) dedikleri bitkidir. En koyu renkli ve en keskin kokuya sahip olan en iyisi kabul edilir. Yılan, örümcek ve akreplerin açtığı yaralara sirke ve balla çare olarak uygulanır. Yakılırsa yılanları uzak tutar. Dövülerek keten kumaşla burun deliklerindeki şikâyetlere devadır. Sirke ile merhem yapılarak burun deliklerine dökülürse baş ağrısını giderir. Sirke ile kaynatılırsa diş ağrısını keser. Dövülerek ya da çiğnenerek uygulanırsa ağız yaralarını iyileştirir. Sirke ile birleştiğinde yüzdeki çilleri yok eder. Nitre eklenerek içilirse nefes darlığına iyi gelir. Sertleşme, tümör ve cerahatlara merhem olarak kullanılır. Birkaç gün art arda alındığında emziren kadınlarda süt arttırıcıdır. Yüksek dozda alınırsa zararlıdır. Ekmek yapımında en çok tercih edilen baharattır. Tohumu gözleri temizler, âdet ve idrar söktürücüdür. Otuz adet tohum keten bezde vücuda asılırsa doğum sonrası süreci hızlandırır. İdrarda dövülürse ayak nasırlarına devadır. Yakılırsa sivrisinekleri öldürür, kokusu ise uzaklaştırır. PL 20-71.
Tanımı
20 ila 50 cm büyüyebilir. Yapraklar almaşlı dizilişli, iplik gibi ve teleksi bölünmüştür. 5 ila 25 arası çanak yaprak taşıyan çiçekler genelde mavi tonundadır ancak beyaz, pembe ve soluk mor da olabilirler. Gerçek taç yapraklar erciklerin tabanında bulunur, küçük ve tırtıklıdırlar. Çanak yaprak çiçek örtüsünün tek renkli bölümüdür. Orta nemli geçirgen toprakta ve güneşli bir bölgede kolayca yetiştirilebilir. Yer değişikliğini tolere etmez. Nem oranının aynı düzeyde olmasını tercih eder. Her bir çiçek dantelli ya da sisli bir yeşillik bulutu üzerinde oturuyor gibidir, yaygın adı da buna işaret eder. Tohumlar ağustos ile ekim aylarında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Kış sert geçiyorsa sonbaharda tohum ekimi önerilmez. -18 dereceye kadar dayanıklıdır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrupa, kuzey Afrika ve batı Asya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tarlalar, yol kenarı ve çayırlarda görülür. İzmit ilçesinde gözlemlenmiştir. Mayıs ve temmuz ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 400 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde şam çörekotu adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca biraz siyah anlamına gelir. Cinsin tohum rengine işaret eder. Antik Yunanda bitki melanthion (siyah çiçek) ve melaspermon (siyah tohum) adları ile bilinirdi. Tür adı Latince Şam, Suriye anlamına gelir. Bitki çok daha geniş yayılış alanına sahiptir. Özgün tanımda da bu “Habitat inter segetes Europae australis” olarak verilmiştir. Bitkinin Şam çörek otu olarak anılması çok büyük ihtimalle antikçağda Fenike gibi ticaret kolonilerinin eliyle dağıtımın yapılması ile ilintilidir.
Gıda
Tohumlar çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Genelde çeşni olarak kullanılır.
Tıp
Öksürük giderici ve balgam söktürücü olarak kullanılır.
Bilgi
Bitkiden elde edilen yağ parfümeride ve ruj yapımında kullanılır.
Fotoğrafları
