Özet
Narcissus tazetta (Nergis) değerli esansı nedeniyle yetiştirilen, ayrıca süs bitkisi olarak da yetiştirilen bir türdür.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
‘Abhar (عبهر), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. İshak bin İmrân, ‘abharın, günlüğün adlarından biri olduğunu kaydetmiş; Ahmedî ise, nercis ile ‘abharın aynı bitki olduğunu belirtmiştir.
‘Abhar, Yunanca metinlerde bolbos emetikos (βολβὸς ἐμετικὸς), Arapça metinlerde ise basal el-kayy (بصل القيي) olarak geçmektedir. İki isimde de soğanının kusturucu özelliğini ön plana çıkarılmıştır. Dioscorides mesane rahatsızlıklarında kullanıldığını ve kusturucu olarak faydalanıldığını belirtmiş, İbni Sînâ, bulbûsa benzediğin; İbnü’l-Baytâr ise, gûlyabâni tohumu olarak bilinen tohumlarından tespih yapıldığını kaydetmiştir.
Bitkinin Anadolu’da kullanımı, Antik Yunanca ve Arapça metinlerle uyumlu değildir, buna göre, şişlik vakalarında uygulanmış ve iltihap giderici olarak faydalanılmıştır. Ortaçağ kaynaklarında görülen görseli de bitkinin morfolojisi ile uyumlu değildir. Bu nedenle, ‘abhar kavramı için Muscari racemosum taksonunu ikinci ihtimal olarak göz önünde bulunduruyoruz.
Bu maddeye Narcissus jonquilla taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.109-110.
Tarihi
Nergis merhemi şöyle koyulaştırılır: Yıkanmış zeytinyağı ve doğranmış devedikeni suda bekletilir. Devedikeni, zeytinyağının üçte biri ile karıştırılarak kaynatılır, devedikeni çıkarılır, doğranmış eğirotu ve bir bir parça mür elenir, yıllanmış şarapla birleştirilir, karıştırılarak kaynatılır. Kaynadıktan sonra alınır, soğuması için bekletilir ve ardından süzülür ve yağ alınır. Yağ leğene dökülür ve alabildiğince nergis çiçeği eklenir, iki gün boyunca karıştırılır ve akzambak merheminde olduğu gibi süzülür. Her türden rahim şikâyetine iyi gelir ancak baş ağrısına neden olur. DI 1-53.
Siyah gömlekli soğan benzeri kökü olan bir bitkidir. Kökü yendiğinde ya da kaynatılarak içildiğinde kusturucudur. DI 4-156.
Bulbus vomitorius adıyla bilinen bitki kusturucu etkisi nedeniyle bu adı almıştır, yaprakları siyah renklidir ve diğer türlerden uzun yaprakları vardır. PL 20-41.
Tanımı
Narcissus tazetta (Nergis) 15 ila 65 cm büyüyebilen bir bitkidir. Soğanı 2 ila 6 cm uzunluğunda ve 2,5 ila 5 cm genişliğindedir. Yapraklar 20 ila 75 cm uzunluğunda, 5 ila 14 mm genişliğinde ve yeşil ya da mavi yeşil renklidir. Sıkapa 1,5 ila 6,5 cm uzunluğundadır. Çiçek kurulu 2 ila 10 arası çiçek bulundurur. Çiçekler kokuludur. Çiçek sapı 3 ila 7,5 cm uzunluğundadır. Çiçek örtüsü bölümleri beyaz ya da sarı renkli, yayık, 8 ila 17 mm uzunluğunda ve 4 ila 11 m genişliğindedir. Taç sarı ila turucu renkli, 2,5 ila 6 mm uzunluğunda ve 4,5 ila 12 mm genişliğindedir. Erciklerin boyları eşit değildir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Akdeniz havzasından Afganistan’a kadar olan bölgede, ayrıca Çin ve Japonya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Bahçeler ve peyzaj alanlarında görülen bitki umumiyetle şubat ve mayıs ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 800 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ve Kartepe ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Narcissus tazetta dilimizde nergis adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca nergis (νάρκισσος) anlamına gelmektedir ve belirtildiği gibi adını Narkissos’dan almıştır. Ekho adlı bir peri Narkissos’a âşık olur ancak aşkı karşılık görmez. Kalbi kırılan Ekho bir köşeye çekilir ve en sonunda sadece sesi bir yankı olarak kalır. Ekho’nun durumuna üzülen Aphrodite, Narkissos’u kendine âşık olmakla cezalandırır. Günlerden bir gün suda yansımasını gören Narkissos, onun kendi yansıması olduğunu anlamayarak görüntüye âşık olur. Zamanla aşkının karşılıksız olduğunu anlayan Narkissos intihar eder. Öldüğü yerden de nergis çiçekleri çıkar. Tür adı İtalycanca küçük fincan anlamına gelir. Çiçeğin ortasında yer alan sarı renkli tacın biçimine işaret eder.
Tıp
Yatıştırıcı bir bitkidir. Çıban ve meme iltihabı tedavisinde uygulanmıştır. Kök kusturucudur. Baş ağrısını hafifletmek için kullanılmıştır. Ayrıca kökü kıyılarak cilt sorunlarında iltihap giderici olarak başvurulmuştur.
Dikkat
Bu cinse bağlı türlerin zehirli oldukları bilinmektedir.
Bilgi
Yapraklarında elde edilen yağ parfüm yapımında kullanılmıştır.
Fotoğrafları
Görüşünüzü Yazın