Özet
Narcissus (Nergis) gösterişli ve hoş kokulu çiçekleri nedeniyle çok sayıda popüler süs bitkisini barındıran bir cinstir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Uygun koşullar altında saklanması halinde üç yıl boyunca etkisini kaybetmeyeceği belirtilen nercis Anadolu’da, menenjit, kulak rahatsızlıkları, cilt hastalıkları, soğuk kaynaklı sinir ağrısı, eklem ağrısı, baş ağrısı, ereksiyon sorunları ve cilt rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılmış, ayrıca tüy çıkartıcı (saç, sakal), cinsel istek arttırıcı, kusturucu, parazit düşürücü, penis büyütücü ve iltihap giderici olarak faydalanılmıştır. Vücuda giren sivri aletlerin (ok başı gibi) çıkarılmasında başvurulan bitkinin çiçeklerinin göze
benzetilmesinden kinaye, cinsel ilişkiden önce bakılırsa doğacak çocuğun gözlerinin güzel olacağına inanılmıştır. Rüyada nercis görmek mal olarak yorumlanmış, İbrâhim’in ateşe atılması esnasında ateşin olduğu yerde gül ve nercis çiçeklerinin büyüdüğü rivayet edilmiş, zihne faydalı olduğu, Galen ve Hipokrat tarafından övüldüğü, dibine çîvît ve su dökülürse çiçeğinin mavi olacağı aktarılmıştır. Bitkinin şiirimizde kullanımı, karakteristik çiçek yapısı ile ilgilidir ve sevgilinin gözlerine benzetilmesi ile sınırlıdır.
Bu madde büyük ölçüde Narcissus poeticus taksonu ile ilgilidir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.564-566.
Antikçağ
Nercis (نرجس), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan narkissos (νάρκισσος)’tan alınmıştır. Halîmî, mûjân ve nergisin aynı bitki olduğunu yazmıştır.
Bitkilerin adının bu söylenceye dayanması popüler bir inanıştır. Ancak çok sayıda yazar bu söylenceyi tümden reddetmiştir. Örneğin, Pausanias bu hikâyeyi aptalca olarak değerlendirmiştir. Plinius, bitkinin adının Narkissos ile alakası olmadığını, soğanının kusturucu olduğu ve baş ağrısına neden olduğu için adının kökeninin uyuşukluk anlamına gelen narce kelimesinden geldiğini yazmıştır. Bitki, şiirimizde zerrîn kadeh (زرين قدح) adı ile geçmektedir. Burada atıf sarı renkli ve kadehi andıran çiçek yapısınadır.
Dioscorides, cilt hastalıkları ve eklem ağrısı vakalarında kullanıldığını, yanık giderici ve kusturucu olarak faydalanıldığını; merheminin vulva rahatsızlıklarında kullanıldığını aktarmıştır. İbnü’l-Baytâr, yağının mesane şikâyetleri ile kulak ağrısını tedavi etmek için başvurulduğunu; Îsâ bin Mâsa, nezle ve baş ağrısını geçirdiğini; İshak bin İmrân, soğanının kusturucu ve parazit düşürücü olduğunu; Şerîf, cilt hastalıklarının tedavisinde başvurulduğunu ve ayrıca penisi büyütmek için uygulandığını belirtmiştir.
Tarihi
Ceres, Pluto ve Proserpine’nin bitkisidir. Bitki özgüven ve akılsızlığı simgeler. Strabo: Denilir ki, Echo, Narcissus’a sırılsıklam aşıktı ancak onun kayıtsızlığı yüzünden kırık bir kalple göçüp gitti. Nemesis kızın bu haline çok öfkelendi ve Narcissus’u umutsuz aşk ile cezalandırdı. Kendi aksine aşık oldu, umutsuzca karşılık bekledi ve sonunda adını taşıyan bir çiçeğe dönüştü. Pausanias: Denilir ki, Thespians’da Lamus adında bir nehir vardı, Narcissus bu nehirde yansımasını gördü, yansımasına aşık oldu ve bahar geldiğinde de öldü. Bence bu aptalca, hem aşık olacak hem de sudaki aksini ayırt edemeyecek? Thespian der ki, Demeter’in kızı, Narcissus’tan çok önce yaşadı ve o menekşe ile değil nergis ile kandırılarak kaçırıldı.
Tanımı
Narcissus (Nergis) soğanlı bitkilerden oluşan ve 5 ila 80 cm boylanabilen bir cinstir. Soğan yumurtamsı ve kahverengidir. Yapraklar tabanda, düz ila silindiriktir. Çiçekler tek ya da şemsiye biçiminde kurulda, beyaz, sarı ya da her iki rengi de barındırır. Bazı türlerin çiçekleri hoş kokuludur. Cins Akdeniz havzasına özgüdür ancak günümüzde süs bitkisi değeri nedeniyle dünyanın büyük bölüme yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Türler]
Etimoloji
Narcissus adı Antik Yunanca nergis (νάρκισσος) anlamına gelmektedir ve adını Narkissos’dan almıştır. Ekho adlı bir peri Narkissos’a âşık olur ancak aşkı karşılık görmez. Kalbi kırık bir köşeye çekilen Ekho’nun sesi bir yankı olarak kalmıştır. Ekho’nun durumuna üzülen Aphrodite, Narkissos’u kendine âşık olmakla cezalandırır. Günlerden bir gün suda yansımasını gören Narkissos, onun kendi yansıması olduğunu anlamayarak görüntüye âşık olur. Zamanla aşkının karşılıksız olduğunu anlayan Narkissos intihar eder. Öldüğü yerden de nergis çiçekleri çıkar.