Crataegus germanica (Muşmula)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Âlûc (آلوج) kelimesi Farsça orijinlidir ve eriğin de dâhil olduğu çeşitli gülgiller meyvelerini tanımlamak için kullanılan âlû (آلو) kelimesinden türetilmiştir. Sıhâhü’l- ‘Acem’de âlûc ve tag erüginin aynı bitki olduğu belirtilmiştir. Bitkiler için Arapça karşılığı olan za’rûr (زعرور) ve Türkçe yabân alması (يبان المسى) kelimeleri de kullanılmıştır. Halîmî, aluç ağacı ve yemişinin Arapça adının zu’rûr olduğunu; Ahmedî, bitkinin diğer adının ‘ayzerân (عيزران) olduğunu belirtmiştir.

Halîmî’ye göre ezgîl, döngel ve muşmula aynı bitkidir. Dioscorides, mide ve bağırsaklara faydalı olduğunu belirtmiş; İbni Sînâ, üç çekirdekli adı ile bilindiğini ve ağacının görünüm olarak tuffâha benzediğini;İshak bin İmrân, iştahı açtığını ancak kulunca neden olduğunu, bu nedenle sadece tıbbi amaçla kullanılmasını tavsiye etmiştir.

Âdem’in cennetten çıkarken Allah’ın yanına verdiği bitkilerden biri olduğuna inanılan âlûcun Anadolu’da meyvesi tüketilmiş,ayak hastalıkları ve çocuklarda ishal vakalarında kullanılmış, mide güçlendirici olarak faydalanılmıştır. Fal amaçlı kullanılan âlûcu rüyada tüketmenin hastalık anlamına geldiği belirtilmiştir. Sarı rengin hastalık belirtisi olması nedeniyle, sarı renkli meyvelerde bu rüya tâbiri büyük ölçüde standarttır.

Bu maddeye Crataegus azarolus taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.139.

Tanımı

Halihazırda bazı kaynaklarda Mespilus germanica adı ile geçmektedir. 6 metre kadar büyüyebilir ancak genelde daha kısa ve çalı formunda kalır. Azami 50 yıl yaşar. Kabuk grimsi kahverengidir. Yapraklar koyu yeşil ve eliptiktir. Yapraklar havlıdır ve sonbaharda dökülmeden önce kırmızıya döner. Çiçekler geniş yumurtamsı ve beş taç yapraklıdır. Çiçekler erseliktir. Meyveler 5 adet sert tohum barındırır. Tohumlar kasım ayında olgunlaşır. Sıcak bir yaz ve çok sert olmayan bir kışın yaşandığı iklimi tercih eder. Güneş alan kuru yerleri ve hafif asitli toprakları sever.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak batı Asya ve doğu Avrupa’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Kayalık bölgeler, çalılıklar ve ormanlık alanlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mayıs ve haziran ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde muşmula, beşbıyık, döngel, ezgil, gelinboğan ve töngel adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca dayanıklı anlamına gelir. Cinsin kalın odunsu yapısına atıftır. Daha kabul edilebilir bir yoruma göre Antik Yunanca sağlam diken anlamına gelir, cinsin bazı üyelerinde dikenler görülür. Cinsin Türkçe yaygın adı alıç Farsça kökenlidir, aynı dilde alu erik anlamına gelir, aluç ise küçük erik. Tür adı Latince Almanya anlamına gelir. Epitetin aksine tür Almanya’da doğal olarak bulunmaz. Antikçağda batı Asya’dan Roma uygarlığı eli ile Avrupa’ya taşınmıştır. Linnaeus, özgün tanımda “Habitat in Europae australi” demektedir.

Tarihi

Dioscorides 1-118: Muşmula dikenlidir ve yaprakları ateşdikeni yapraklarına benzer. Elmaya benzeyen, tatlı, üç çekirdekli ve yuvarlak meyvesi vardır. Büzücüdür ve bağırsakları bağlar.

Plinius 23-73: Elma ile benzer özelliklere sahiptir, midede büzücüdür ve bağırsak gevşekliğini durdurur. Kurutulmuş olanı da aynı etkiye sahiptir, tazesi de mideye faydalıdır ve bağırsak akıntılarına iyi gelir.

Gıda

Meyvesi yenilebilir. Hasat edildikten sonra çürümeye bırakılır, meyvenin iç kısmı beyazdan kahverengiye döndüğünde yumuşak ve tropik meyveleri andıran lezzetli bir tada sahip olur.

Tıp

Böbrek kum ve taşlarının dökülmesine yardım eder. Bağırsakların iyi çalışmasını sağlar. İncebağırsak iltihabı, ishal ve dizanteriyi giderir. Kan dolaşımını düzenler. Sinirleri güçlendirir. Mide hastalıklarında faydalıdır. Aşırı tüketimi sindirim sistemine zararlıdır. Tohumlar toksik hidrosiyanik asit içerir ve fazla tüketilmemelidir. Büzücü ve müshildir. Meyvenin pulpası müshildir. Tohumlar taşı dağıtıcı veya eriticidir.