Mercurialis annua (Yer fesleğeni)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Halbûb (حلبوب), bitkilerin Arapçadaki karşılığıdır. Metinlerimizde bitkiler için pelîd yosunu (پليد يوصکی) ve filûn (فلون) adları da tercih edilmiştir. Dişisine akça ot, sultan otu ve halîme, erkeğine kulunç otu (قولنج اوتي) denildiği, çiçeklerinin ebem gömeci çiçeklerine benzediği kaydedilen bitkilerin kadınlar tarafından dişisi tüketilirse kız, erkeği tüketilirse erkek çocuk olacağı aktarılmıştır.

Başka bir kaynakta ise içildiğinde doğacak çocuğun erkek olacağı belirtilmiştir. Bu bitkilerin çocuk cinsiyetine dair etkisi Dioscorides tarafından iki farklı maddede ele alınmış, takip eden tüm yazarlar bu bilgiyi tekrarlamıştır. Ancak tekrarlanan bilgilerde Dioscorides’in kişisel görüşüne yer verilmemiştir. O, bitkilerin böyle bir etkisi olduğuna dair inanışı masal olarak nitelemiştir.

Bu maddeye Mercurialis perennis taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.357-358.

Tarihi

Kayalık bölgelerde yetişir. Tıpkı yosun gibidir, yapraklarının rengi zeytinden daha soluk, gövdesi narin ve kısa, kökü kırılgan, çiçekleri beyaz renkli ve tohumları haşhaş tohumuna benzer. İkinci bir türü de buna benzer ancak tohumları farklıdır. Yeni çiçek açmış zeytine benzer ve küme halindedir. İlkini tüketenin kız, ikinciyi tüketenin ise erkek çocuğu sahibi olacağı iddia edilir. Ancak bence bunlar söylentiden daha fazlası değil. DI 3-125.

Yaprağı fesleğen yaprağına benzer. Dişisinin salkım halinde meyveleri vardır, erkeğin meyveleri ise yaprak koltuklarındadır ve testis gibi çift halindedir. Sebze gibi hazırlanarak tüketilirse bağırsakları çalıştırır. Kaynatıldığı su içilirse safra ve sulu maddeleri atar. Dişinin tabandaki yaprakları âdet döneminden sonra içilir ve vajinaya sürülürse kız çocuğa, erkeğin de benzer şekilde kullanıldığında erkek çocuğa hamile kalınmasını sağlayacağına inanılır. DI 4-189.

Tanımı

5 ila 70 cm büyüyebilir. Yapraklar karşılıklı dizilişli, kulakçıklı ve oval; birkaç cm uzunluğundadır. Erkek ve dişi çiçek yapıları farklıdır. Bitki çoğunlukla iki evciklidir, ancak bazen tek evcikli de olabilir. Yaprak kenarları tırtıklıdır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrupa, Ortadoğu ve kuzey Afrika’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, yol kenarı ve ormanlık alanlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Temmuz ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde yer fesleğeni, parten, parşen ve parsem adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins büyük Roma tanrılarından Merkür’e (Mercurius) adanmıştır. Genellikle ticaret hayatı ile ilgili hususları düzenleyen tanrının Hellen panteonundaki karşılığı Hermes iken, Etrüsk panteonundaki karşılığı da Turms’tur. Galya’da da hayli önemli bir yere sahip olan tanrının, Germen panteonundaki Woudan ile ilişkilendirildiği de olmuştur. Bitkinin tıbbi özelliklerinin ilk defa Merkür tarafından keşfedilmiş olması nedeniyle antikçağ yazınında onun adıyla anılmaktadır. Antikçağda özellikle kadınsal şikâyetlerde başvurulan bitkinin bu özelliklerini ise ilk defa Hipokrat yazmıştır. Tür adı Latince tek yıllık anlamına gelir. Türün tek yıllık yapısı ile çok yıllık olan Mercurialis perennis’ten ayrılmasına işaret eder.

Gıda

Yapraklar ıspanak gibi pişirilerek tüketilebilir.

Tıp

Kadınsal şikayetleri, kulak ve göz problemlerini, siğil ve yaraları tedavi etmek için harici olarak kullanılır. Romatizma, ödem, ishal ve safra kesesi ve karaciğer bozukluklarının tedavisinde kullanılır. İdrar söktürücüdür.