Türk Uygarlığındaki yeri
Na’na’ (نعنع), bitkilerin Arapçadaki karşılığıdır. Halîmî, pûdîne ile na’na’nın aynı bitki olduğunu kaydetmiştir. Burada, na’na’ kelimesinin, tıpkı günümüzde olduğu gibi Ortaçağ’da da çok sayıda nane türünü karşılamak için kullanıldığını da not ediyoruz.
Dioscorides, baş ağrısı, kulak ağrısı, köpek ısırması ve meme şişi vakalarında kullanıldığını, kanama durdurucu, hıçkırık giderici, kusma engelleyici, parazit düşürücü, iltihap giderici ve cinsel istek arttırıcı olarak yararlanıldığını yazmıştır. Cinsel ilişki öncesinde kadın cinsel organına sürülerek hamile kalmasını engellemek için uygulanmıştır.
Sim’ûn, terletici olduğunu; İbn Varrâk, cinsel isteği arttırıp iştahı açtığını, ayrıca kusma ile hıçkırığı da giderdiğini; Şerîf, hemoroid ve akrep sokması vakalarında uygulandığını, diş ağrısını geçirdiğini; İbnü’l-Baytâr, testis ağrısını giderdiğini, hıçkırık giderici, ağrı kesici ve iştah açıcı olarak faydalanıldığını yazmıştır.
Na’na’ Anadolu’da, karaciğer hastalıkları, mide rahatsızlıkları, sarılık, kulak ağrısı, dalak hastalıkları, kan tükürme, köpek ısırması, diş ağrısı, hemoroid ve akrep sokması vakalarında kullanılmış, kusma engelleyici, taş düşürücü, ter kokusu giderici, cinsel istek arttırıcı, parazit düşürücü, sindirimi kolaylaştırıcı, hıçkırık giderici, sperm arttırıcı, hamile kalınmasını engelleyici, sancı giderici, süt azaltıcı, iştah açıcı ve ağrı kesici olarak faydalanılmıştır. Sütün maya tutmasını (peynire dönmesini) engellediği belirtilmiş, şerbet yapımında kullanılmış, nirbac adlı yemeğin tarifine girmiş, turşu yapımında yararlanılmıştır. Ocak ve kasım ayında na’na’ tüketmenin iyi olmadığı belirtilmiş, hamileler için faydalı olduğunun altı çizilmiş ve kadınlar tarafında hoş vücut kokusu için sürülmüştür.
Bu maddeye Mentha spicata ve Mentha arvensis taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.555-557.
Tarihi
Isıtıcı, kurutucu ve büzücü olan meşhur bir bitkidir. Sirke ile içildiğinde kanama durdurucu, bağırsak paraziti düşürücü, cinsel istek uyandırıcıdır. Nar ekşisi ile içildiğinde hıçkırık giderici, kusma engelleyici olup koleraya da iyi gelir. Polenta ile uygulanırsa apseleri dağıtır, alına konursa baş ağrısını giderir, ayrıca göğüslerin şişkinliğini azaltır. Tuzla birlikte kuduz köpek ısırıklarına sarılır, hidromelle damlatılırsa kulak ağrısını geçirir. Cinsel ilişkiden önce rahim ağzına yerleştirilirse hamile kalınmasını engeller. Pürüzlü dile sürülürse pürüzleri giderir. Serpilirse sütün kesilmesini engeller. Bu bitki tamamı ile sağlıklıdır, ayrıca daha büyük, kötü kokulu ve sağlık açısından daha az faydalı olduğu bilinen bir türü daha vardır. DI 3-34.
Nane ilkbahar ekinoksundan hemen sonra dikilir. Yazın yeşil iken kışın sarıya döner. Yemeklerde kullanılır ve hoş kokusuyla dört bir yanı sarar. Bir kere ekildiğinde hatırı sayılır bir süre kalır. PL 19-47.
Yabani nanenin yaprakları, diğer nanelerden farklıdır, şekli fesleğene, rengi yarpuza benzer. Bu nedenle bazıları yabani yarpuz da der. Yaprakları çiğnenerek uygulanırsa fil hastalığına iyi gelir. Bu tesadüfen ortaya çıkmıştır, Pompeius Magnus zamanında bir hasta, kökü kokuyu engellemesi için yaprakları üzerine örtmüş ve sonra iyileştiği görülmüştür. Akrep sokanlara tuz, zeytinyağı ve sirke ile içirilir. Şarapla çıyan ve yılan ısıranlara verilir. Yaprakları kurutularak toz haline getirilir ve her türlü zehre karşı kullanılmak üzere saklanır. Yere serpilirse ya da yakılırsa akrep kovucudur. İçilirse doğum sonrası kalıntıları atar ancak hamileyken içilirse fetüs için ölümcüldür. Şehvetli rüya görülmesini engeller. Sirke ile alınırsa bağırsak kurtlarını atar. Bahçe nanesinin kokusu ruhları canlandırır ve aroması yemeklere dikkate değer bir lezzet verir. Sütün ekşimesi, kesilmesi ve kalınlaşmasını engeller. Bu nedenle spermin gerekli kıvamı almasını engelleyerek üremeyi engellediğine inanılmaktadır. Kanama durdurucudur, ayrıca âdet akıntısını öteleyebilir. Syriation naneyi rahim apseleri için önerir ve karaciğer hastalarına ballı şarapla reçete eder. Ballı şarap ve suyla alındığında balgam söktürücüdür. Nane suyu sese iyi gelir. Küçük dilin şişmesi halinde sedefotu ve kimyon da eklenmiş sütle gargara yapılır. Tek başına akciğer rahatsızlıkları için çaredir. Democrites’a göre nar suyuyla alınırsa hıçkırık ve kusmayı keser. Dövülerek sirkeyle içilmiş nane kolera ve iç kanaması için faydalıdır. Baş ağrısı halinde merhem halinde şakaklara sürülür. Çıyan, deniz akrebi ve yılan sokmalarına karşı dâhilen sürülür. Sadece elde tutulması bile cilt tahrişlerine iyi gelir. Dokuz gün boyunca naneyi koparmadan tadına bakan dalak hastalarına iyi geldiği söylenir. Kurutulup öğütüldükten sonra suyla alınırsa mide ağrısını giderir. PL 20-52.
Tanımı
Steril bir bitki olup Mentha aquatica ve Mentha spicata türlerinin doğal melezidir. Gövdesi yapraksı, dik, dallı ve en çok 80 cm uzunluğunda olan çok yıllık bir bitkidir. Rizomlar yayılıcı ve etli olup lifsi kökler taşır. Gövde çıplak ya da seyrek salgısız tüy örtüsüne sahiptir. Yapraklar 3 ila 8 cm uzunluğunda, 1,5 ila 4 cm genişliğinde, kenarı testere dişli ve yumurtamsı-eliptiktir. Yaprak sapı 1 ila 1,5 cm uzunluğundadır. Çiçek durumu terminal dikdörtgensi bir başak olup 5 ila 7 cm uzunluğunda ve 1,5 cm genişliğindedir. En alttaki halka çiçek durumuna ıraksaktır. Çanak 3 ila 4 mm uzunluğunda ve tüpsüdür. Taç beyaz, pembe ya da leylak renklidir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrupa ile İran arasındaki bölgede yayılış gösterir ancak tıp ve mutfak değeri nedeniyle günümüzde dünyanın büyük bölümünde doğallaşmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Bahçe ve tarla kenarlarında görülür. İzmit ilçesinde gözlemlenmiştir. Haziran ve kasım ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 400 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde nane adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adını, Hades’in sevgilisi olan ancak kıskançlık nedeniyle Persephone tarafından nane bitkisine dönüştürülen Kokitoslu Mentha (μίνθη) adındaki nimften almıştır. Bitkinin Hades ile olan ilişkisi nedeniyle cenaze törenlerinde ölülerin kokularını gizlemek için kullanılmıştır. Cinsin Türkçe adı nane Süryanice kaynaklıdır. Tür adı Latince biberli anlamına gelir. Türün biberi (Piper sp.) andıran tadına işaret eder. Özgün tanımda bu “sapore fervido piperis/acı biber tadında” cümlesi ile belirtilmiştir.
Gıda
Yapraklar çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Salatalara ve yemeklere tat vermesi için eklenir. Taze ve kurutulmuş yapraklarından çay elde edilir.
Tıp
Antiseptik özelliği ve sindirim sistemi üzerindeki olumlu etkisi nedeniyle kullanılır. Bitki sakinleştirici, antiseptik, spazm çözücü, gaz giderici, safra söktürücü, terletici, serinletici, mide rahatlatıcı, tonik ve damar genişleticidir. Yapraklarından yapılan çay ateş, baş ağrısı, sindirim bozukluğu ve çeşitli hafif rahatsızlıkların tedavisinde içilir. Ayrıca kısırlık, hızlı kalp atışı ve sinir yorgunluğu hallerinde başvurulur.
Dikkat
Yüksek miktarda tüketilmesi düşüğe neden olabilir.
Bilgi
Bitkiden elde edilen yağ parfümeride, ağız hijyeninde ve çeşitli temizlik malzemelerinde kullanılır. Bitkinin serpildiği yer böcek ve fareleri uzak tutar.
Fotoğrafları
