Mentha longifolia (Tüylü nane)

Hüseyin Doğan

262 yıl önce

Tanımı

Değişik formlu, küflü ya da keskin kokulu, tüylü ve çok yıllık bir bitkidir. Rizomlar çoğunlukla toprak altında ve pul biçimli yapraklıdır. Çiçek açan gövdeler 40 ila 120 cm uzunluğundadır. Yapraklar 3 ila 9 cm uzunluğunda, 1 ila 3 cm genişliğinde, sapsız ya da nadiren saplı, dikdörtgensi-eliptik ila dikdörgensi-mızraksı, ortada ya da ortanın üzerinde en geniş, ucu sivri, tabanı yüreksi ya da neredeyse yüreksi, kenarı çok sayıda düzensiz ve sıklıkla yayılıcı olmak üzere keskince testere dişlidir. Yaprak ayası pürüzsüz ya da hayli zayıf biçimde buruşuk, üst yüzeyde yeşil ila gri kaba tüylü, alt yüzeyde yeşil ila beyaz kaba tüylü ve zaman zaman her iki yüzeyde de kısa havlıdır. Yaprak tüyleri dalsız, kuruduklarında keçemsidir. Halkavi çiçek durumları çok sayıda, kümelenmiş ve sıklıkla dallı başak formundadır. Çanak 1 ila 3 mm uzunluğundadır. Taç leylak ya da beyaz renklidir. Fındıkçık kestane renginde ve ağsıdır. Yapraklar genellikle 5 cm uzunluk ve 2 cm genişlikten daha büyük, iki renkli, kuruduklarında hafifçe pörsümüş; başak sağlam yapılı ve 1,2 cm çapında ve dallar genelikle sapsız ya da neredeyse sapsızdır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak batı Asya, kuzey Afrika ve Avrupa’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Sulak alanların kenarında görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde tüylü nane, yaban nanesi, uzun yapraklı nane, pünk ve it nanesi adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adını, Hades’in sevgilisi olan ancak kıskançlık nedeniyle Persephone tarafından nane bitkisine dönüştürülen Kokitoslu Mentha (μίνθη) adındaki nimften almıştır. Bitkinin Hades ile olan ilişkisi nedeniyle cenaze törenlerinde ölülerin kokularını gizlemek için kullanılmıştır. Cinsin Türkçe adı nane Süryanice kaynaklıdır. Tür adı Latince uzun yapraklı anlamına gelir. Türün yaprak yapısına işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Mentha spicatum, folio longiore”dir.

Türk Uygarlığındaki yeri

Sîsenber (سيسنبر), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan sisumbrion (σισύμβριον)’dan muharreftir. Metinlerimizde bitki için tağ yârpûzı (طاغ يارپوزى) adı da kullanılmıştır. Metinlerimizde bu bitki ile varsama karıştırılmıştır. Dioscorides, arı sokması ve ağrılı idrar vakalarında kullanıldığını, spazm çözücü, hıçkırık giderici, kusma durdurucu ve idrar söktürücü olarak faydalanıldığını kaydeder. Bitki, baş ağrısını geçirmesi için taç olarak takılmıştır.

Sîsenber Anadolu’da, menenjit, ağızdan kontrolsüz salya gelmesi, baş ağrısı, felç, kalp hastalıkları ve idrar yolu hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, karabasan görenlere tavsiye edilmiş, burun akıntısının tahliyesi için kaynatıldıktan sonra koklanmış, hıçkırık giderici ve taş düşürücü olarak faydalanılmıştır.

Tarihi

Dioscorides 3-41: Kuru topraklarda yetişir, yaprakları daha geniş ve kokusu da hoş olmakla birlikte naneye benzer. Taç yapımında kullanılır. Isıtıcıdır, şarapla içildiğinde idrar güçlüğü, kolik ve taşa iyi gelir, hıçkırığı keser. Yaprakları alına ve şakağa konursa baş ağrısını giderir, ayrıca arı ve eşekarısı sokmalarına uygulanır.

Plinius 20-91: Yabani sisymbriuma bazıları thymbraeum der ve bir ayaktan daha fazla büyümez. Diğer türü sulak yerlerde yetişir, nasturtiuma benzer ve her ikisi de böcek ve eşekarısı sokmalarında etkilidir. Kurak yerlerde yetişen türü kokuludur, çelenklerde kullanılır ve yaprağı öncekine göre daha dardır. Philinus tamamının baş ağrısını hafiflettiğini ve gözlerin kaymasına iyi geldiğini yazar. Bazı kişiler ekmekle kullanır, diğerleri ise şarapta kaynatır, dört gün boyunca gece uygulanıp gündüz çıkarılması halinde kadınların yüz lekelerini yok eder. Yemekle birlikte alındığında ya da suyu içildiğinde kusma, hıçkırık ve karın sancılarını durdurur. Bu bitki kesinlikle hamilelere verilmemelidir çünkü düşüğe neden olur. Şarapla alındığında idrar söktürücüdür ve taşları da kırar. Uyanık kalması gereken kişilerde sirkede demleyerek başa merhem halinde uygulanır.

Gıda

Yaprakları çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Nane aroması nedeniyle salata ve diğer yemeklere çeşni olarak katılabilir. Yapraklarından bitkisel çay yapılır.

Tıp

Antiseptik özelliği vardır ve sindirim sistemi üzerinde olumlu etkileri görülür. Yapraklar ve çiçekli gövdeleri astım tedavi edici, spazm çözücü, gaz giderici ve uyarıcıdır. Yapraklarından elde edilen çay baş ağrısı, ateş, çeşitli sindirim bozuklukları tedavisinde kullanılır.