Türk Uygarlığındaki yeri
Âzâd dıraht (آزاد درخت), bitkilerin Farsça karşılığı olup, özgür ağaç anlamına gelebileceği gibi, soylu ağaç anlamını da verir. Bitkiler için metinlerimizde büyük tesbih ağacı (بيوك تسبيح اغاجى) adı da kullanılmıştır. Halîmî, meyvelerinin igdeye benzediğini, Taberistân’da tahık dendiğini ve hekimlerce iyi bilinen bir bitki olduğunu kaydetmiştir.
Hûzâye, saç uzatıcı olup bitleri öldürdüğünü; İbni Sînâ, İran’da yaygın olup sidr benzeri meyvesinin bulunduğunu, ihlîlec ve künâr adları ile de bilindiğini; İbn Samcûn, güçlü bir zehir olduğunu ancak tıbbi değerinin de bulunduğunu; Mâsarcaveyh, meyvesinin zehirli olduğunu, kadınlar tarafından saç uzatıcı olarak uygulandığını, siyatik ve testis sarkması vakalarında kullanılıp, panzehir, idrar söktürücü ve âdet söktürücü olarak faydalanıldığını; Râzî, mide için zararlı ve ölümcül olduğunu;
İbn Ebû Halid, yutulduğunda mide bulantısı, kusma, nefes darlığı, bulanık görme ve baş dönmesine neden olduğunu, panzehirinin sütligen olduğunu yazmıştır. Meyvesinin igdeye, görünümünün âlûca benzediği kaydedilen ağacın meyvelerinin zehirli olduğu belirtilmiş ancak yaprakları dövülerek balla birlikte içildiğinde ölümcül zehirlenmelerde kullanıldığı, ayrıca siyatik vakalarında başvurulduğu, bit kovucu, yara iyileştirici, idrar söktürücü ve âdet söktürücü olarak faydalanıldığı aktarılmıştır.
Bu maddeye Azadirachta indica taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.174.
Tanımı
15 metre büyüyebilir. Yapraklar 50 cm uzunluğunda, almaşlı dizilişli, uzun saplı, iki ya da üç teleksidir. Yaprakçıkların üst yüzeyi koyu yeşil alt yüzeyi ise açık yeşil renklidir. Kenarları testere dişlidir. Çiçekler küçük ve kokulu, beş adet mor ya da leylak renkli taç yapraklıdır ve bunlar küme halindedir. Meyveler misket büyüklüğünde ve olgunlaştıkların açık sarı renklidir. Bunlar zamanda beyaza döner ve buruşur.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Hint alt kıtasında yayılış gösterir ancak antikçağda eski dünyanın büyük bölümünde doğallaşmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Ormanlık alanlar, parklar ve yol kenarında görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Nisan ve mayıs ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde tespih ağacı, hint leylağı ve şeytan zeytini adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adını akarsu titanı Okeanus’un kızı ve Zeus’un bakımını üstlenen ve Yunanca dişbudak ağacı anlamına gelen Melia’dan (μελία) almaktadır. Melia, nehir tanrısı Inachos’un karısıdır ve Peloponez mitolojisinde ilk insan olarak kabul edilen Phoroneus’u dünyaya getirmiştir. Melia kelimesi Yunanca dişbudak ağacı (Fraxinus) anlamına gelmekte olup ilk insanın bu ağaçtan türediğine inanılmaktadır. Buna benzer biçimde bazı kaynaklarda ise ilk insanların Quercus (meşe) ağacından türediğine inanılır. Günümüzde, özellikle Almanya’da küçük çocuklara (bizdeki çocukları leylekler getirir hikâyesine benzer olarak), ağaçlardan alındıkları anlatılır. Bununla birlikte tespih ağacı, meşe ya da dişbudak ağacı ile aynı aileden değildir. İsimlendirme, bu ağaçların yapraklarının birbirlerine benzemeleri nedeniyle Theophrastus tarafından tercih edilmiş gibi gözükmektedir. Tür adı Farsça soylu ağaç anlamına gelir. Muhtemelen Pers krallarını tahta oturma törenlerinde kullanılan ağaçlardan biridir.
Tıp
Düşük yaptırıcı, antiseptik, temizlik maddesi, idrar söktürücü, böcek kovucu olarak kullanılmıştır.
Dikkat
Meyve hayli zehirlidir ve olgun meyveler ham meyvelere göre daha tehlikelidir. Altı kadar meyvenin çocuklarda bulantı, spazm ve ölüme neden olduğu rapor edilmiştir. Bitkinin tüm parçaları yutulduğunda mide, karaciğer ve böbreklere hasar verir.
Fotoğrafları
