Site icon Kocaeli Bitkileri

Malva sylvestris (Büyük ebegümeci)

Malva sylvestris

Malva sylvestris: 15/11/2017; Çınarlıdere; 70 m.; sulak alan. © Hüseyin Cahid Doğan.

Türk Uygarlığındaki yeri

Ebem gömeci (ابم كمجى) ya da ebe gümeci, bitkilerin Türkçe adıdır. Çulluk Kapan Lügati’nde hubbâzînin karşılığı olarak ebegömeci ismi kaydedilmiştir. Halîmî, penîrek, ebem kömeci ve hubbâzî adları ile bilindiğini kaydetmiştir. Metinlerimizde bitkiler için Arapça karşılığı olan hubbâzî (خبازي), Farsça karşılığı olan penîrek (پنيرك) ve hûrperest (خورپرست) isimleri de kullanılmıştır. Envâ-ı Emrâz’da agriyânkûriye (اغريانقوريه) olarak anılan bitkinin Antik Yunancadaki isimlerinden biri olan agria khersaia’dan bozma olduğunu tahmin ediyoruz.

Bitki kepek giderici olarak kullanılmıştır ve bu kullanım aşağıda alıntıladığımız üzere taksonla uyumludur. Dioscorides, bitkilerin tüketim amaçlı yetiştirildiğini, mide için zararlı ancak mesane ve bağırsaklar için faydalı olduğunu, arı sokması, cilt hastalıkları, rahim şikâyetleri, örümcek ısırması, mesane şikâyetleri ve baş yaraları vakalarında kullanıldığını, kepek giderici olarak faydalanıldığını belirtmiştir. Arı sokmasından korunmak için yaprakları ile vücut ovulmuştur.

Hûzâye, öksürüğe iyi geldiğini; İbnü’l-Cezzâr, eşek arısı sokması vakalarında kullanıldığını; Şerîf, lapa halinde şiş ve yaralara uygulandığını; Yûhannâ bin Mâseveyh, göğüs, akciğer, mesane ve böbrek şikâyetlerinde faydalı olduğunu; Süfyan el-Endülüsî, öksürük giderici olduğunu kaydetmiştir.

Bitkilerin Anadolu’da kullanımı “ebegümeci çok ilaca karuşur” cümlesi ile özetlenmiş, nezle, cilt hastalıkları, kulunç, idrar yolu rahatsızlıkları, diş rahatsızlıkları, göğüs hastalıkları, yanık, ağız rahatsızlıkları, hemoroit, nefes darlığı, arı sokması, rahim hastalıkları, zehirli ot yeme ve zehirli hayvan sokması vakalarında kullanılmış, ağız kokusu giderici, öksürük giderici, panzehir, süt arttırıcı, ses açıcı, idrar söktürücü ve iltihap giderici olarak faydalanılmış, semirmeleri için atların yemlerine karıştırılmış, yemek olarak tüketilmiş ve yemeğinin öksürük giderici olduğu kaydedilmiştir.

Bu maddeye Malva pusilla taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.300-302.

Tarihi

Yetiştirilmiş ebegümeci, yabani olandan daha yenilebilirdir. Mide için kötü, bağırsak ve mesane için iyidir. Çiğken çiğnenip az miktar tuzla uygulanırsa göz pistüllerini yok eder. Arı ve yabanarısı sokmalarına karşı iyi bir lapadır. Öğütülmüş yaprakları zeytinyağı ile sürülürse arı sokmasına karşı bağışıklık kazanılır. İdrarla birlikte uygulanırsa kepek ve konağı tedavi eder. Haşlanmış, öğütülmüş ve zeytinyağı ile karıştırılmış yapraklar yanık ve yılancığa iyi gelir. Kaynatılması rahim şikâyetleri için banyo suyuna eklenir. Bağırsak, rahim ve makat ağrıları için lavman halinde kullanılır. Kökleri et suyunda pişirilirse tüm ölümcül zehirlenmelere yardımcı olur, ancak bu karışımı içen kusturulmalıdır. Zehirli örümcekler tarafından ısırılanlara da fayda sağlar. Süt akışını teşvik eder. Meyvesi, çemen otu tohumu ve şarapla içilirse mesane ağrılarını azaltır. DI 2-118.

Ebegümecinin iki türü de genel bir itibara sahiptir. Bu iki tür yaprak büyüklüğünden ayırt edilir. Yetiştirilen ve iri yapraklı olan ebegümeci malope, diğeri de malache (yumuşatan, rahatlatan) adıyla bilinir ve bu nedenle bağırsakları rahatlattığı düşünülür. Bir başka yabani ebegümeci althaea ve plistolochia adlarıyla bilinir. Ebegümeci toprağı zenginleştirir. Akrep, eşekarası, bmcek ve fare ısırığı dâhil her türden ısırığa bir çaredir. Eğer ebegümecinin dövüldüğü zeytinyağı sürülürse ya da yanında taşınırsa söz konusu yaratıklardan emin olunur. Akrebin üzerine konulan ebegümeci yaprağı, akrebin uyuşmasına neden olur. Ak kurşun zehirlenmesinin de panzehiridir. Güherçile ile çiğ uygulanırsa vücuda giren sivri cisimleri çıkarır. Kökü kaynatılarak içilirse deniz tavşanı zehrini kusma yoluyla attırır. Diğer bir mucizevi özelliği ise her gün ebegümeci suyu içen kimsenin tüm hastalıklardan korunacağıdır. Şarabın içinde çürütülen ebegümeci baş ağrısını geçirir. Balla karıştırılarak ağız yaraları için başvurulur. Kökün kaynatılması kepek (burada kepeğin saçta aşırı birikerek hastalıklara davetiye çıkarması kastediliyor) ve diş gevşekliğine iyi gelir. Kökü ağrıyan dişin etrafına, ağrı geçene kadar batırılır. Ebegümeci, insan tükürüğü ile yaraları temizler. Tohumu kırmızı şarapla alınırsa balgamı dağıtır ve mide bulantısını giderir. Sütte kaynatılarak çorba yapılırsa öksürüğü beş günde iyileştirir. Sextius Niger’a göre ebegümeci mideye zararlıdır. Olympias, kazyağı ile kürtaja neden olduğunu belirtir. Bir avuç yaprağı zeytinyağı ve şarapla alınırsa âdet söktürücüdür. Yaprakları doğum yapan bir kadının altına serilirse doğum hızlanır ancak doğumdan hemen sonra yapraklar çıkarılmazsa rahim sarkmasına neden olur. Ebegümeci suyu da doğum yapan kadınlara verilir. Ebegümeci tohumu aşırı ve istemsiz sperm akıntısı olan hastaların koluna yapıştırılır. Tek gövdeli ebegümecinin tohumunun cinsel organa serpilmesinin erkeklerde cinsel isteği sonsuza kadar arttıracağı söylenir. Xenocrates, cinsel organların yakınına üç kök asılmasının da aynı sonucu vereceğini yazar. Yine o, ebegümecinin sıcak kompres olarak uygulanmasının idrar güçlüğü, dizanteri ve rektum hastalıklarına faydalı olduğu belirtir. Melankoli hastalarına suyu ılık halde üç doz, delilere dört doz verilir. Kaynatılmışı epilepsi için reçete edilir. Kaynatılarak ılık halde taş, mide sancısı ve şişkinlik için uygulanır. Yaprakları kaynatılarak zeytinyağı ile yılancık ve yanıklara lapa yapılır. Çiğ hali ekmekle yaralardaki iltihaplanmayı durdurur. Kaynatılması mesane, bağırsak ve kas rahatsızlıkları için faydalıdır. Tüketildiğinde rahmi rahatlatır. Kaynatılarak zeytinyağı ile alınırsa idrar geçişini kolaylaştırır. PL 20-84.

Tanımı

Koyu damarlı, parlak mor-leylak çiçekleri olur. Geç yaz mevsiminde yaprakların koyu yeşil rengi kaybolur. 1 metreye kadar büyüyebilir. Gövde kalın, yuvarlak ve güçlüdür. Yapraklar tüylüdür. Tohumlar temmuz ve ekim arasında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Doğal sarı renk elde etmek için kullanılmıştır. -20 dereceye kadar dayanıklıdır. Tohumlar bahar aylarında doğrudan dışarı ekilebilir. Bunlar iki hafta sonra çimlenirler.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak kuzey Afrika, Avrupa ve Asya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tarla, tahrip edilmiş araziler ve yol kenarında görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mayıs ve ekim ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde büyük ebegümeci, ebegömeç ve molaşaotu adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca yumuşak anlamına gelir. Cinsin rahatlatıcı etkilerine işaret eder. Cins adı için hem Dioscorides hem de Theophrastus malakhe (μαλάχη) kelimesini kullanmakta olup, kelime Latinceye malva olarak geçmiştir. Tam olarak Türkçedeki ebegümeci kelimesinin karşılığıdır. Tür adı Latince ormanda anlamına gelir. Carl Linnaeus’un özgün tanımındaki “campestribus” ifadesi ise düzlük anlamına gelir. Beri taraftan tür; deniz kenarından göl kenarına, ormanlık alandan açık çayırlara, yamaçlardan tarlalara kadar neredeyse tüm habitat alanlarında görülmektedir. Epitet, tür için geleneksel olarak kullanılan bir betim olduğu için bilimsel literatüre alınırken aynen korunması tercih edilmiştir.

Gıda

Haşlanmış genç yapraklar tüketilir. Çorbalara hafif ve hoş bir tat verir. Taze yapraklarından salata yapılabilir. Yapraklarında demir, çinko ve birçok vitamini barındırır. Kocaeli’nin bazı bölgelerinde toplanıp yaprakları haşlanarak yemeği yapılmakta ve köy pazarlarında satılmaktadır.

Tıp

Göğsü yumuşatır, cildi nemlendirir, ateşi düşürür, boğaz ve bademcik iltihaplarına iyi gelir. Tohumlarından yapılan çay, sakinleştirici ve idrar sökücü olarak kullanılır. Müshil etkisine sahiptir. Büzücü, idrar söktürücü, öksürük giderici, balgam söktürücü, müshil, yangı giderici, yatıştırıcı ve deriyi yumuşatıcıdır. Solunum ve sindirim sistemi hastalıklarının tedavisinde dahili olarak alınabilir. Böcek ısırıkları, çürükler ve iltihaplara karşı kullanılır. Okaliptüs ile kombine edildiğinde, öksürük ve diğer göğüs rahatsızlıkları için etkili olur. Küçük çocuklar için etkili bir müshildir. Yüksek müsilaj içeriğiyle, yapraklar, Ranunculus ailesindeki acı bitkiler tüketiminin neden olduğu tahrişe veya yanmaya karşı acil bir panzehir olarak kullanılabilir. Üst bölümleri yaralarda ve adet başlatıcı olarak kullanılır. Yaprakları diyabet, hepatit ve karın ağrısında; çiçek ve yapraklar ise balgam söktürücü olarak kullanılır. Kanser, kabakulak, boğaz ağrısı, soğuk algınlığı, öksürük, yara, çıban ve kadın rahatsızlıklarında başvurulur. Hedera helix yaprakları; Allium cepa kurutulmuş yaprakları ve Malva sylvestris yaprakları kaynatılarak buhar banyosu yapıldığında kadınlardaki kısırlık vakalarında etkilidir. Melissa officinalis yaprak ve üst bölümleri; Urtica dioica yaprakları ve Malva sylvestris yaprakları kaynatılarak kahvaltıdan önce içildiğinde daha sağlıklı olunmasını sağlar; demlenerek kahvaltıdan önce bir bardak içilirse böbrek iltihaplanması vakalarında etkilidir.

Dikkat

Bilgi

Bitkiden krem, sarı ve yeşil boya elde edilir.

Fotoğrafları

Exit mobile version