Lysimachia arvensis (Farekulağı)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Anâgâllis (اناغالس), bitkilerin Antik Yunancadaki karşılığı olan anagallis (ἀναγαλλίς)’ten doğrudan alınmıştır. Halîmî’ye göre anâgâllis adı verilen küçük yapraklı, kızıl ve sarı çiçekli bir bitkidir, atlarda görülen göz hastalıklarında kullanılmıştır. Dioscorides mavi çiçekli olanı dişi, kırmızı renkli olanı ise erkek olarak tasnif etmiştir. Her ikisi de diş ağrısı kesici, susuzluk giderici ve iltihap gidericidir. Vücuda giren yabancı cisimleri (ok başı, kıymık, diken, vs.) çıkarmak için uygulanmış, yılan tarafından ısırılmış kişilerde kullanılmış ve çeşitli göz şikâyetlerinde başvurulmuştur.

Galen’e göre büzücü özelliği olan bitki yara iyileştiricidir, ayrıca bulanık görme vakalarında da kullanılmıştır. Theophrastus, bitkinin acı olduğunu ancak buna rağmen tüketildiğini belirtmiştir. El-Zehrâvî tedavi amaçlı vücuda alınan sülüklerin öldürülmesi için bitkinin suyunun kullanıldığını belirtmiştir. Oribasius da bitkinin sülükleri öldürmek için kullanıldığını yazmıştır. İbn Cenâh bu nedenle bitkinin sülük otu olarak bilindiğini kaydetmiş; İbnü’l-Baytâr, bitkinin ağrıyan dişin karşı tarafındaki burun deliğine tıkıldığında diş ağrısını geçirdiğini belirtmiştir.

Biri ak (gerçekte mavi) diğeri kırmızı çiçekli olmak üzere iki türü bulunduğu kaydedilen bitkiler Anadolu’da, diş ağrısı, göz zayıflığı, yılan sokması, böbrek ve karaciğer ağrısı vakalarında kullanılmış, atların gözünde çıkan yaraları iyileştirmek için uygulanmıştır.

Bu maddeye Lysimachia arvensis var. caerulea ve Lysimachia foemina taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.145-146.

Tanımı

Halihazırda bazı kaynaklarda Anagallis arvensis olarak geçer. 50 cm’ye kadar uzayabilen kökler zayıf ve yeşildir. Yaz döneminde tabana yayılış gösterir, kışın ise yarım rozet halinde dik bir yapıda görülür. Işınsal simetrik çiçekler turuncu ya da kırmızı olabilir. Taç yaprak kenarları hafif tırtıklıdır ve küçük tüyler görülür. Tohumlar rüzgar ve yağmur yoluyla çevreye dağılır. Çiçekler sadece parlak güneş altında iken açar. Karşılıklı çift halinde yumurtamsı ve sapsız, parlak yeşil renkli yapraklar görülür. Taç yaprak marjları bir parça dişlidir ve salgılı tüyler görülür. Ercikteki tüyler tozlayıcıları kendine çeker, bununla birlikte çiçekler kendilerini tozlayabilir. Meyve kapsülleri ağustos ve ekim arası olgunlaşır. Tohumlar bahar aylarında doğrudan dışarı ekilebilir. Çiçekler erseliktir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Asya, Avrupa ve kuzey Afrika’da yayılış gösterir. [HaritaSinonimlerHerbaryum] Tarla, dere kenarı, çayır, yol kenarı ve tahrip edilmiş arazilerde görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Nisan ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1400 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adı

Dilimizde fare kulağı, sıçan kulağı ve sıçan otu adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Büyük İskender’in çağdaşı Trakyalı kral Lisimahos onuruna adlandırılmıştır. Kızgın bir boğa tarafından kovalanan kral, hayvanı bir kargaotu ile sakinleştirerek saldırısından korunmuştur. Bitkinin kanama durdurucu ve büzücü özelliklerini ilk defa keşfeden de odur. Tür adı Latince ekili alan anlamına gelir. Türün habitat tercihine işaret eder. Özgün tanımda bu “Habitat in Europae arvis” olarak belirtilmiştir.

Tarihi

Dioscorides 2-178: Mavi ve kırmızı çiçekli olmak üzere iki türü vardır. Tabana yayılmış, küçük, yuvarlak yaprak ve meyveli bitkilerdir. İki tür de yaralara uygulanır, iltihapları giderir, kıymıkları çıkarır ve yaraların yayılmasını engeller. Suyu gargara yapılırsa ya da buruna damlatılırsa baştaki balgamı çıkarır. Ayrıca ağrıyan dişin üzerine bulunan burun deliğine damlatılırsa ağrısını keser. Attika balı ile görüş zayıflığına iyi gelir. Şarapla içildiğinde engerek ısırması, böbrek ve karaciğer hastalığı ile ödeme faydalıdır.

Gıda

Yaprakları çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Yapraklar salatalara eklenir.

Tıp

İdrar söktürücü ve kabızlığı önleyici olarak kullanılır. Gut, sarılık, nefes darlığı, sara hastalığı ve böbrek taşı hastalıklarının tedavisinde etkindir. Öksürük giderici, safra söktürücü, terlemeyi arttırıcı, idrar söktürücü, balgam söktürücü, müshil, yatıştırıcı, yara iyileştirici, uyarıcı ve homeopatidir. Epilepsi ve zihinsel problemlerin tedavisinde kullanılır ancak dahili kullanımı önerilmez. İnfüzyonu cilt enfeksiyonları ve karaciğer ve safra kesesi bozukluklarının tedavisinde kullanılır. Kaşıntılı ciltleri tedavi etmek için içten kullanılır ve siğiller kaldırmak için harici olarak kullanılır.

Dikkat

Bilgi

Çiçekleri yağmur yaklaştığında kapanır, bu sayede barometre işlevi görürler. Böcek kovucu olarak kullanılır.

Fotoğrafları