Lonicera etrusca (Dokuzdon)
Tanımı
Lonicera etrusca (Dokuzdon), Hanımeligiller (Caprifoliaceae) ailesine bağlı Hanımeli (Lonicera) cinsinden 3 ila 4 metre büyüyebilen bir çalıdır. Genç dalların içi boş, tüysüz ya da salgılı havlıdır. Yapraklar ters yumurtamsı ila oval, 3 ila 7 cm uzunluğunda ve 1,5 ila 4 cm genişliğinde, tepede küt, tüysüz ya da salgılı havlı, sapsız; üst çiftler kaynaşıktır. Çiçek kurulu tepede, 4 ila 10 arası çiçeklidir. Çiçek sapı 20 ila 40 mm uzunluğundadır. İkincil bırahte geniştir. Taç sarımsı, 30 ila 50 mm uzunluğunda, tüysüz ya da yoğun salgılıdır ve tüp incedir. Meyve kırmızı renkli, yaklaşık 6 mm çapında, küme halinde ve basittir. Meyveleri zehirlidir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. Ancak süs bitkisi değeri nedeniyle başka bölgelere de yayılmıştır. Çalılık, yol kenarı ve orman açıklıklarında görülmektedir. Umumiyetle mayıs ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi 300 ila 1400 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ilçesinde gözlemlemek mümkündür.
Harita → Alt türler → Sinonimler → Herbaryum
Etimoloji
Cins 10 Ekim 1528 – 29 Mayıs 1586 tarihleri arasında yaşamış Alman bitki bilimci Adam Lonicer’a adanmıştır. Şifalı Bitkiler Ansikolopedisi Kräuterbuch’ın yazarıdır. Epitet Latince Etrüsk anlamına gelir. Giorgio Santi’nin özgün tanımında türü Toskana’dan literatüre aldığı yazılıdır. Şehir, kadim bir İtalyan halkı olan Etrüsklerin hüküm sürdüğü antik Etruria bölgesinde yer almaktadır.
Dokuzdon…
Lonicera etrusca, genelde orman sınırlarında görülen ve bahar sonundan yaz başına kadar çiçek açan bir bitkidir.
Dilimizde dokuzdon adı ile bilinmektedir.
Tarihi
Türk Uygarlığındaki yeri
Barîlûmâyin (بريلوماين), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan periklumeonon (περικλύμενον)’dan muharreftir. Metinlerimizde bitki için gözlüce ot adı da tercih edilmiştir. Galen, bitkinin hıçkırık giderici olmakla birlikte uzun süreli kullanımının kalıcı kısırlığa neden olduğunu; Dioscorides, dalak şikâyetleri, ateş, titreme ve nefes darlığı vakalarında kullanıldığını, hıçkırık giderici, doğumu hızlandırıcı ve yorgunluk giderici olarak faydalanıldığını, erkeklerde sperm sayısının düşmesine neden olduğunu aktarmıştır.
Bitki Anadolu’da, dalak şikâyetleri ve nefes darlığı vakalarında kullanılmış, hıçkırık giderici olarak faydalanılmıştır. Bitkinin sperm sayısını azaltarak kısırlığa neden olduğu belirtilmiş, metnimizin devamında ise “oğlan doğurmasın âsân eyleye” bilgisi verilerek doğum esnasında faydalı olduğunun altı çizilmiştir. Hacı Paşa bitkinin ağaçsı bir ot olduğunu, beyaz renkli çiçeğinin külâhı andırdığını yazmıştır.
Bitki, sıtma ve dalak rahatsızlıkları tedavisinde kullanılmış, tohumlarının idrar söktürücü olduğu belirtilmiş ancak uzun süreli kullanımı idrarla birlikte kan gelmesine neden olduğu eklenmiştir.
Antikçağ
Küçük bir çalı olup, küçük, beyazımsı ve sarmaşık benzeri yapraklarla çevrilidir. Yapraklara yapışık, sarmaşık meyvesine benzeyen ve koparılması zor meyveleri olur. Kök kalındır. Çalılıklarda yetişmekte ve diğer bitkilere sarılmaktadır. Olgunlaştığında toplanır ve gölgede kurutulur. Meyvesi 40 gün boyunca şarapla içilirse dalağı küçültür, yorgunluğu giderir, nefes darlığı ve hıçkırığa iyi gelir, ancak altıncı günden itibaren idrarı kan renginde yapar. Ayrıca doğumu hızlandırır. Yaprakları da aynı faydayı gösterir ancak 37 günden sonra kısırlığa neden olduğu söylenir. Zeytinyağı ile ovulduğunda ateşli hastalardaki titreme halini yatıştırır. DI 4-14.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.199-200.
