Lolium temulentum (Delice)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Şeylem (شيلم), bitkinin Süryaniceki karşılığı olan şaylama (ܫܱܝܠܡܳܐ‎)’dan muharreftir. Bitki delüce (دلوجه) ve külücür (كلوجر) adları ile de karşılanmıştır. Envâ-ı Emrâz’da bitki “delüce otı ki buġdayda olur” ifadesi ile tanımlanmıştır. Bitkinin bilimsel adındaki temulentum, Latince sarhoş edici anlamını verir. Bitkimiz sıklıkla Claviceps purpurea tarafından infekte edilir, bu duruma ergot adı verilir, infekte edilmiş tohumların az miktarı halusinasyona ve kısa süreli deliliğe neden olurken yüksek miktarda tüketilmesi sinir sistemi üzerinde ciddi hasarla

sonuçlanır. Dioscorides, hububat tarlalarında görüldüğünü, cilt hastalıkları, cüzzam, siyatik ve kangren vakalarında kullanıldığını, yara iyileştirici olduğunu, gebe kalmakta zorlananların dumanını soluduğunu kaydetmiştir. İbnü’l-Baytâr, yağının, impetigo vakalarında kullanıldığını belirtmiştir. Şerîf, tohumlarının tüketildiğinde baş dönmesi ve sarhoşluğa neden olduğunu ancak yağının şakaklara tatbik edildiğinde uyku kalitesini arttırdığını yazmıştır. Bitkinin Anadolu’da cilt hastalıkları, sıraca ve bel ağrısı

tedavisinde kullanıldığı aktarılmıştır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.646.

Tarihi

Buğday arasında yetişen delice, öğütülerek yabanturbu ve tuzla uygulanırsa yayılıcı yaralar ve kangrene iyi gelir. Kükürt ve sirke ile birleştirildiğinde cilt döküntüleri ve cüzzamı tedavi eder. Hidromel ile kaynatılıp lapa yapılırsa siyatiğe faydalıdır. Kabuğu çıkarılmış arpa veya mür veya safran veya günlük ile yakılarak dumanı vajinaya tutulursa hamile kalınmasına yardımcı olur. DI 2-100.

Tanımı

40 cm ila 1 metre büyüyebilir. Gövde genellikle dik olup, 3 ila 5 arası boğumludur ve boğumlar yeşil renklidir. Dil 0,5 ila 2,7 mm uzunluğunda ve küt ya da kesik uçludur. Yaprak ayası 1 ila 3 cm uzunluğunda, 2 ila 10 mm genişliğinde, tüysüz ve alt kısımda parlaktır. Yakacık çok küçük ve şeffaf, kulakçıklar kısa ve incedirler. Başak sık başak şeklinde, başakcıklar büyük ve ince (yan) kenarları başak eksenine dayalı, dışkavuzlar genellikle başakçıktan uzun, çok çiçekli ve içkavuz kılçıklıdır. Çiçekler erseliktir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Deniz kenarı, yol kenarı ve tarlalarda görülür. Kandıra ilçesinde gözlemlenmiştir. Mayıs ve temmuz ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1300 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde delice, eres, erez ve zivan adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca aldatıcı anlamına gelir. Cinse bağlı Lolium temulentum’un (Delice çim) sarhoş edici etkisine işaret eder. Tür adı Latince sarhoş edici anlamına gelir. Türün tohumlarının -eğer infekte edilmişse- tüketildiğinde ortaya çıkardığı etkiye işaret eder.

Gıda

Tohumları pişirilerek tüketilebilir. Tohumları un haline getirilerek ekmek yapımında kullanılır.

Tıp

Tohumlarında bulunan mantar yatıştırıcı ve sakinleştiricidir.

Dikkat

Bilgi

VI. Mithridatis’in zehirlenme ihtimallerine karşı bağışıklık kazanmak amacı ile uyguladığı diyette bu bitki de vardır.