Muscari comosum (Morbaş)

derleyen:

Özet

Muscari comosum (Morbaş) genellikle ekili arazilerde görülen ve soğanı Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerde tüketilen bir bitkidir.

Hiyerarşi

Plantae

Bitkiler

Asparagales

Kuşkonmaz takımı

Asparagaceae

Kuşkonmazgiller

Muscari

Müşkürüm

Türk Uygarlığındaki yeri

Bulbûs (بلبوس), bitkinin Antik Yunancada karşılığı olan bolbos (βολβὸς) kelimesinden alınmıştır. Halîmî’ye göre bitkinin Türkçe adı yabân soganıdır. Bitki Anadolu’da, göz rahatsızlıkları ve cilt hastalıklarının tedavisinde kullanılmıştır. Dioscorides, Afrika’ya özgü yenilebilir bitkinin, mide ve bağırsaklara faydalı olduğunu, çıkık, çürük, hemoroit, fıtık, gözaltı morlukları, çil, köpek ısırması, ödem ve eklem ağrısı vakalarında başvurulduğunu,

kepek giderici, cinsel istek arttırıcı, besleyici ve sindirim kolaylaştırıcı olarak yararlanıldığını aktarmıştır. İbni Sînâ, soğanının nergis soğanına, yapraklarının sarımsak yapraklarına ve çiçeğin de benefşe çiçeğine benzediğini kaydetmiştir. Akşemseddin, basal el-zîrin Türkçe adının ‘atâ soganı (عطاء صوغانى) olduğunu ve Utarid (Merkür) gezegenine ait olduğunu belirtmiştir.

Bitkilerin muayyen gök cisimlerine izafe edilmesi, Akşemseddin’den sonra yaşamış olan Paracelsus’ta sıklıkla görülür. Basal el-zîr hem Meymûn hem de İbn Sînâ tarafından zikredilen bir bitkidir ve bulbûsun eş anlamlısıdır. Bu durumda bitkinin, elbette Akşemseddin doğru karşılığını verdi ise, Türkçede âta soganı olarak bilindiğini anlıyoruz. Buradaki tereddütümüz, İbn Şerîf gibi diğer Ortaçağ kaynaklarının basal el-unsulu, ata soğanı ile karşılamış olmasından kaynaklanmaktadır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.242-243.

Tarihi

Libya’dan gelen kırmızı renkli olanı sağlıklıdır ancak acı tatlı ve adasoğanına benzeyen daha sağlıklıdır ve hazmı kolaylaştırır. Tamamı keskin ve ısıtıcıdır, afrodizyaktır, son derece besleyici ve kilo aldırıcıdır ancak şişkinliğe neden olurlar. Tek başına ya da balla uygulandığında burkulma, morluk, kıymık, eklem ağrıları ve gut hastalığına iyi gelir. Balla uygulandığında ödemlere ve köpek ısırıklarında da işe yarar. Ayrıca terlemeyi de bastırır. Üzerine biber serpilirse mide ağrısını keser. Soda ile kepek ve konağı temizler. Tek başına ya da yumurta sarısı ile yüz sivilcelerini giderir. Sirke ve balla doğum lekelerini yok eder. Polenta ile morarmış kulaklar ve çürük tırnaklara uygulanır. Aşırı tüketimi sinir sistemine zararlıdır. DI 2-170

Sirke ve kükürtle yüzdeki yaralara uygulanır, dövülüp uygulanırsa sinir kasılmasına iyi gelir ve balla köpek ısırıklarına sürülür. Kişniş ve unla burun kanaması durdurucudur. Kırmızı soğanlar bal ve nitre ile güneş altında ovulursa yüzdeki lekeleri giderir. Şarap ya da haşlanmış hıyar ile uygulanırsa yüzdeki çilleri yok edeceği yazılmıştır. Damion, tek başına ya da ballı şarapla kullanılırsa yaraları iyileştirdiğini ancak sargının dört gün boyunca tutulması gerektiğini yazar. Eklem ağrıları için unla birlikte kullanılmıştır. Yağmur suyu eklenmiş şarapla dizanteri hastalarına verilmiştir. Ezilerek haricen uygulanırsa terlemeyi kontrol eder. Sinirler için faydalı olması nedeniyle felçli hastalara verilmiştir.

Bal ve tuzla karıştırılan kırmızı soğan, ayak burkulmalarını hızla iyileştirir. Megara soğanı güçlü bir afrodizyaktır. Silphium ile hap haline getirilen yabani soğan yaraları iyileştirir. Tohumlarına phalangium ısırıkları için başvurulmuştur. Sirkeyle yılan ısırıklarına sürülmüştür. Çiçekleri dövülerek bacak yaraları ve yanıklara uygulanır. Diodes, soğanın görme bozukluğuna neden olduğu kanaatindedir; ayrıca kaynatıldıklarında kavrulmuş kadar sağlıklı olmadıklarını ve doğası ne olursa olsun sindiriminin zor olduğunu da ekler. PL 20-40.

Tanımı

Muscari comosum (Morbaş) halihazırda bazı kaynaklarda Leopoldia comosa adı ile geçmektedir. 20 ila 60 cm büyüyebilen bir bitkidir. Soğanı 1,5 ila 3,5 cm çapındadır. Gömlek pembe renklidir. Yapraklar 3 ila 5 arası sayıda, dik yayık, şeritsi, 7 ila 40 mm uzunluğunda ve 5 ila 17 mm genişliğinde ve genellikle sıkapadan daha kısadır. Çiçek kurulunun üst bölümünde parlak mavi ila menekşe mavisi steril çiçekler, alt bölümde ise kahverengimsi yeşil fertil çiçekler yer alır. Çiçek kurulu gevşek, silindirik ve 15 ila 100 arası sayıda çiçeklidir. Kapsül genişçe yumurtamsı eliptik ila daireseldir. Tohumlar 2 ila 3 mm çapındadır. Bitkinin rekabet gücü yüksektir ve kısa sürede doğallaşarak istilacı hale gelebilmektedir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [HaritaSinonimlerHerbaryum] Ormanlık alan, çalılık, kayalık yamaçlar ve tarlalarda görülen bitki umumiyetle mart ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda Kartepe ve İzmit ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Muscari comosum dilimizde morbaş adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca misk kokulu anlamına gelir ve bu bağlamda cinse bağlı bazı türlerin hoş kokularına dikkat çekmektedir. Cinsin Türkçe adı olan müşkürüm de açık bir şekilde cins adından türetilmiştir. Tür adı Latince çok yapraklı anlamına gelir. Türün yediye kadar yaprağı bulunabilir. İkili adlandırma öncesi adı “Hyacinthus comosus major purpureus”tur.

Gıda

Soğanı pişirilerek tüketilmektedir. Soğanlar acılıklarının giderilmesi için bir gün soğuk suda bekletilmekte ve sonra zeytinyağı ile kızartılarak yenilmektedir.

Tıp

Soğanı iştah açıcı ve idrar söktürücüdür. Soğan musilaj bakımından zengindir ve lapa halinde cilt kızarıklıklarına uygulanır.

Fotoğrafları