Lavandula stoechas (Karabaş otu)
Tanımı
Lavandula stoechas (Karabaş otu), Ballıbabagiller (Lamiaceae) ailesine bağlı Lavanta (Lavandula) cinsinden genellikle 45 ila 100 cm büyüyebilen kaba tüylü bir bitkidir. Üst yapraklar mızraksı, eliptik ila darca mızraksı, 14 ila 40 mm uzunluğunda, 1 ila 5 mm genişliğinde ve hafifçe katlıdır. Başak saplı, 1,5 ila 4,5 cm uzunluğunda, dikdörtgensi ila yumurtamsı, sıkı ve süreklidir. Verimli bırahteler 4 ila 7 mm uzunluğunda, 3 ila 8 mm genişliğinde, baklavamsı yüreksi ve kaba tüylüdür. Üstteki bırahteler mor ya da beyaz renkli, 7 ila 30 mm uzunluğunda, 2 ila 8 mm genişliğinde, ters yumurtamsı ya da darca dikdörtgensi ve koltuklarında çiçek yoktur. Çiçek halkaları 6 ila 10 adet çiçeklidir. Çanak 4 ila 6 mm uzunluğunda ve 13 damarlıdır. Taç siyahımsı mor renkli ve 5 ila 8,5 mm uzunluğundadır.
Anahtar
Kapat
1. Çiçek durumu sapı 0,5-2,5 cm, başaktan daha kısa; üstteki bırahteler 7-17 x 3-8 mm, ters yumurtamsı; çanak tırnağı düz subsp. stoechas
1. Çiçek durumu sapı 5-20 cm, başaktan daha uzun; üstteki bırahteler 13-30 x 2-5 mm, darca dikdörtgensi; çanak tırnağı sıklıkla dalgalı ya da loblu subsp. cariensis
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. Ancak günümüzde Avustralya kıtasına da dağılmıştır. Yol kenarı, park ve bahçelerde görülmektedir. Umumiyetle mart ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 700 metreye kadar olan rakımlarda Gölcük ve İzmit ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.
Harita → Alt türler → Sinonimler → Herbaryum
Etimoloji
Cins adı Latince yıkama anlamına gelir ve bu bağlamda cinsin banyo esanslarında kullanılmasına işaret eder. Epitet Antik Yunanca Stoechades anlamına gelir. Bölge antikçağda bu bitkileri üretmesi ile meşhurdu. Hem Dioscorides hem de Galen bitkinin genellikle bu bölgede yetiştiğini kaydeder. İkili adlandırma öncesi adı “Stoechas cauliculis non foliatis”tir.
Tıp
Çiçek başakları baş ağrısı, sinirlilik, ateşli soğuk algınlığı, mide bulantısı, yaralar, romatizmal ağrı ve böcek kovucu olarak kullanılmaktadır. Çiçekler ve bunlardan elde edilen yağ, astım tedavisinde kullanılır. Ayrıca antiseptik, spazm çözücü, sindirici ve balgam söktürücüdür. Bunun yanında bulantıyı hafifletmek için dahili olarak kullanılır.
Sabun yapımında ve parfümeride kullanılır. Ayrıca böcek kovucudur.
Karabaş otu…
Lavandula stoechas, Akdeniz havzasında binlerce yıldır tıbbi amaçlarla yetiştirilen oldukça popüler bir çalıdır.
Lavandula stoechas dilimizde karabaş otu, gargan, keşiş otu, yalancı lavanta ve karababa adları ile bilinmektedir.
Tarihi
Türk Uygarlığındaki yeri
Ustûhûdûs (اسطوخودوس), bitkinin Antik Yunanca karşılığı olan stoikhas (στοιχάς)’tan alınmıştır. Metinlerimizde bitkiden kara başlı (قره باشلى) ve kara börklü (قره بوركلي) olarak da bahsedilir, günümüzde de bu bitki karabaş olarak bilinir. Bitkinin uzun bir sap üzerinde beliren koyu mor renkli çiçeklerden oluşan çiçek kuruluna işaret edilmektedir.
Galen, iştah açıcı etkisi olduğunu; Dioscorides, göğüs hastalıklarının tedavisinde kullanıldığını ve panzehir olarak faydalanıldığını aktarmıştır. İbni Sînâ, uzun yapraklı olup çiçeklerinin arpa gibi başak formunda olduğunu (spicatus) belirtmiştir. İbnü’l-Cezzâr, bitkinin adının akıl kavrayan anlamını verdiğini yazmış olsa da bu hatalıdır. Yukarıda belirttiğimiz gibi bitkinin adı Antik Yunanca karşılığından alınmıştır. Buna göre antikçağda bu bitkiyi üretmesi ile meşhur olan Stoechades adalarına işaret etmektedir. Râzî, epilepsi ve melankoliyi tedavi etmek için başvurulduğunu; İbnü’l-Baytâr, içilme ya da hayvan sokması ile meydana gelen zehirlenmelerin panzehiri olduğunu belirtmiştir.
Bitki Anadolu’da melankoli, epilepsi, baş dönmesi, sıraca, cilt hastalıkları, baş ağrısı, kulak ağrısı, nezle, idrar yolu hastalıkları, uçuk, felç, göz rahatsızlıkları ve göğüs ağrısının tedavisinde kullanılmış, ayrıca müshil, parazit düşürücü, kalp güçlendirici ve panzehir etkilerinden faydalanılmıştır.
Adını, yetiştirildiği Stoichades adalarından alır. Yaprakları kekiğe benzer, ancak daha uzundur, tadı keskin ve acıdır. Göğüs rahatsızlıklarında etkilidir, ayrıca panzehirlere eklenmiştir. DI 3-26.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.690-691.
