Juniperus deltoides (Katran ardıcı)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Arduc (اردج) Türkçe kökenli bir kelimedir ve aslında bütün Juniperus türleri için kullanılmaktadır. Halîmî, avâresin karşılığı olarak arduc agacı kelimesini önermiştir. ‘Ar’ar’ın, serv-i cebelî adı ile bilindiğini, ayrıca Türkçe adının da andız agacı olduğunu kaydetmiştir. Beri taraftan, kaynak metinlerimizde bu kelimenin bu maddede ele aldığımız iki ardıç türünü tanımlamak için kullanılan Antik Yunanca arkeuthos (ἄρκευθος) ve Arapça ‘ar’ar’ın (عرعر) karşılığı olarak yer verildiğini tespit ettiğimizden bu madde içinde değerlendirdik.

Dioscorides, mide şikâyetleri, göğüs hastalıkları, fıtık, rahim tıkanıklığı, cüzzam, öksürük ve zehirli canlı ısırması vakalarında kullanıldığını, gaz giderici, spazm çözücü, idrar söktürücü ve yılan kovucu olarak faydalanıldığını, talaşının yutulması halinde ölümcül olduğunu belirtmiştir. Bîrûnî, âdet söktürücü olduğunu; Mesîh, zehirlenme vakalarında uygulandığını; Şerîf, epilepsi tedavisinde kullanıldığını, şapkasının altına tohumlarını koyan kimsenin karşılaştığı herkes tarafından sevileceğine inanıldığını aktarmıştır.

Anadolu’da, diş eti hastalıkları, kalp rahatsızlıkları, ödem, kadın hastalıkları, baş ağrısı, göğüs hastalıkları, diş rahatsızlıkları, boğaz iltihabı, kulunç, veba, siyatik ve gut vakalarında kullanılmış, öksürük giderici, idrar söktürücü, panzehir, mide güçlendirici, ishal kesici ve parazit düşürücü olarak faydalanılmıştır. Kozalağının tüketilmesinin kan işemeye ve düşüğe neden olduğu, ancak cevizle birlikte kaynatılıp kulağa konulduğunda sağırlığı giderdiği aktarılmıştır.

Arduc (‘ar’ar’) Ortaçağ Türkçe şiirinde yaygın olarak sevgilinin boyu ile özdeşleştirilmiştir. Teşbihlerde iki farklı yönelim görülmektedir. İlk yönelim de boy doğrudan arduc ile mukayese edilmiş, ikinci yönelimde ise sevgilinin boyu söz konusu olduğunda arduc’un boyunun değersizleştiği ifade edilmiştir.

Bu maddeye Juniperus phoenicea taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.154-155.

Tanımı

Halihazırda Türkçe kaynaklarda Juniperus oxycedrus adı ile geçmektedir. 15 metre kadar büyüyebilir. Bazen 2 ila 3 metrelik çalı formu da oluşturur. Çiçekler iki evciklidir. Tohum kozalakları dut gibidir. Tohumlar Ekim’de olgunlaşır. İğne benzeri yapraklar yeşil renklidir, 5 ila 20 mm uzunluğunda ve 1 ila 2 mm genişliğindedir. Kuraklığa dayanıklıdır. Eğer tohum alınacaksa erkek ve dişi bitkiler bir arada büyütülmelidir. Gövde gençken açık yeşil, olgunken gri renklidir. Yapraklar karşılıklı çiftler halinde dizilmiştir. 10 ila 30 cm uzunluğunda, 5 ila 7 arası yaprakçıkla teleksi ve dişli kenarlıdır. Genç gövdeler boştur. Çiçekler fildişi rengindedir ve beş taç yapraklıdır. Kozalaklar koyu parlak mor ila siyah arası renktedir. Erozyon kontrolünde kullanılır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak güneydoğu Avrupa ile İran arasındaki bölgede yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler] Ormanlık alanlar, çalılıklar ve yol kenarında görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Kozalaklar eylül ve ekim ayları arasında olgunlaşır. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adı

Dilimizde katran ardıcı adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca genç kalan anlamına gelir. Cinsin her dem yeşil olmasına işaret eder. Tür adı Antik Yunanca üç köşeli anlamına gelir. Yapraklarının yapısına işaret eder.

Tarihi

Dioscorides 1-75: Uzun ve bodur boylu olmak üzere iki türü vardır. Isıtıcı ve incelticidir. Ayrıca idrar söktürücü etkisi vardır. Yakıldıklarından dumanı vahşi hayvanları uzaklaştırır. Kozalakları ısıtıcı ve büzücüdür. Mideye iyi gelir. İçildiğinde göğüs hastalıkları, öksürük, şişkinlik, kolik ve kötü huylu yaralara faydalıdır. Ayrıca spazm, yırtık ve rahim sorunlarında başvurulur.

3-11: Fenike’de ardıca çok benzeyen küçük bir sedir yetişir. Bu ağacın Likya ve Fenike olmak üzere iki türü vardır. İki türün yaprakları farklıdır, ilkinin yaprakları sert ve keskin olup oxycedros adı ile bilinir. Diğer tür ise kokusunun güçlü olması nedeniyle daha değerlidir. Küçük sedirin mür tanesi büyüklüğünde tatlı bir meyvesi vardır.