Özet
Iris × germanica (Gök süsen) özellikle mezarlıklara dikilen, ayrıca tıbbi özellikleri nedeniyle de yetiştirilen bir bitkidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Îrsâ (ايرسا) kelimesi Antik Yunanca iris (ἶρις) kelimesinde alınmadır, gökkuşağı anlamını verir, bitkilerin çiçeklerinin çeşitli renklerde tezahür etmesi nedeniyle gökkuşağının renkleri arasında bağıntı kurulmuştur. Bu kelime aynı zamanda Yunan mitolojisinde tanrıların habercisi olan İris (Hermes)’i de karşılar. Gökkuşağının yerden göğe ve sonra tekrar yere doğru bir kavis çizmesi ile yerden göğe ve sonra gökten de yere haber taşıdığı, daha doğru bir bakış açısıyla tanrılar ile kullar arasında bir köprü olarak görevlendirildiği şeklinde kurgulanmıştır.
Iris çiçekleri tam açtıklarında gökkuşağına benzer bir kavis sergilerler. Bitki Türkçe metinlerde ayrıca kavsıkuzah (فزح قوس), âsumânî süsen (اسماني سوسن) ve gök süsen (گوك سوسن) olarak da geçmektedir. Halîmî, süsenin en yaygın bilinen türünün mavi çiçekli olmakla birlikte sarı ve beyaz renkli çiçekleri olan türlerinin de bulunduğunu, mavi çiçekli türünü süsen-i âsumângûn ya da süsen-i âsumâncûnî, köküne ise irsa ve benefşe dibi denildiğini kaydetmiştir.
Sûsen kelimesinin şiirde kullanımının Lilium cinsi ile de karşılanmasının mümkün olduğuna zanbak maddesinde ayrıca değindik. Türk şiirinde sûsen’in kullanımı çoğunlukla, çiçeğinin türbana, yaprağının kılıca benzetilmesi gibi bitkinin yapısı ile ilgilidir
Dioscorides, kökünün tatlı, yapraklarının kılıç formunda ve çiçeklerinin beyaz, mor ya da mavi renkli olduğunu; bağırsak ağrısı, baş ağrısı ve siyatik vakalarında kullanıldığını, şişlik giderici, cilt temizleyici, öksürük giderici, rahim yumuşatıcı, âdet söktürücü, uyutucu, gözyaşı akıtıcı olarak faydalanıldığını, zehirli hayvan ısırması halinde de başvurulduğunu yazmıştır. Merheminden, vulva şikâyetleri, boğaz ağrısı, mide ağrısı, hemoroit, burun akıntısı vakalarında kullanılmış, bağırsak temizleyici, idrar söktürücü ve kusturucu olarak faydalanılmıştır. Bâldırân ya da mantardan zehirlenenlere verilmiştir. İbni Sînâ, beyaz, sarı, mavi ve kırmızı renkli çiçeklerinin olduğunu ve sûs adı ile bilinen kökünün kullanıldığını; Bîrûnî, diş ağrısı, kulak şikâyetleri ve hemoroit vakalarında kullanıldığını, âdet söktürücü ve yara iyileştirici olarak faydalanıldığını kaydetmiştir.
Ortaçağ’da Anadolu
Bitkiler Anadolu’da, dalak hastalıkları, ödem, göğüs hastalıkları, diş rahatsızlıkları, nefes darlığı, diş eti rahatsızlıkları, ses kısılması, rahim sorunları, siyatik, sıraca, baş ağrısı, diş ağrısı, çene şişleri, kulak ağrısı, hemoroit ve ağız yamukluğu vakalarında kullanılmış, yara iyileştirici, gözyaşı durdurucu, âdet söktürücü ve düşük sonrası kalıntıları atıcı olarak faydalanılmıştır. Dövülerek gargara yapılırsa diş ağrısı, başa sürülürse baş ağrısı, balla karıştırılıp içilirse öksürük giderici olduğu belirtilmiş, kadını erkeğe aşık etme etkisi olduğu iddia edilmiş, rüyada görmenin ölüme işaret ettiği belirtilmiştir. Bitkilerin ölümle ilişkilendirilmesine dair tek bilgimiz budur, bu tâbir bizce, bitkilerin yaygın olarak mezarlara dikilmesi ile ilgilidir.
Bu maddeye Iris florentina ve Iris pallida taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.419-421.
Antk Yunan
İlirya süseninin yaprakları buğdaygiller yapraklarına benzer ancak daha iri, geniş ve kalındır. Çiçekler saplara paralel olarak çıkar. Çiçeklerinin beyaz, sarı, mor ya da mavi renkli olması nedeniyle gökkuşağına benzetilmiştir. Kökler eklemli, sağlam ve aromatiktir. Bunlar kesildikten sonra gölgede kurutulmuş, ketene sarılmış ve saklanmıştır. En kalitelileri İlirya ve Makedonya süsenleridir. Bunlar keçemsi, bodur, sarımsı renkli, aromatik kokulu, tadı baharlı, yapışkan değil ve aksırtıcıdır. Libya süseni bu iki süsenin ardından gelir. Süsen durdukça kurtlanır ancak kokusunun en güçlü olduğu zaman da bu sıradadır. Bütün süsen türleri ısıtıcı ve inceltici olup öksürük gidericidir ve tahliyesi zor olan akıntıları çıkarmak için kullanılır. Hidromele birlikte kalın sıvıları ve safrayı temizlemek için içilmiştir. Uyku getirici ve göz yaşartıcı olup ayrıca koliği de iyileştirir.
Sirke ile alındığında vahşi hayvan ısırması, dalak şikâyetleri, spazmlar, hipotermi ve titreme ve erken boşalma sorunlarında iyidir. Şarapla alındığında âdet söktürücüdür. Süsen suyu buhar banyosu için kullanışlı olup kadın cinsel organını yumuşatıp genişletir, ayrıca siyatik için de faydalıdır. Balla birlikte vajinaya uygulanırsa fetüsün dışarı alınmasını sağlar. Kaynatılarak yakı halinde tatbik edilirse şişlik ve sertlikleri yumuşatır. Kurutularak uygulandığında ülserleri doldurur, balla birlikte yaraları temizler ve etten sıyrılmış kemiklere faydalıdır. Sirke ve gül merhemi ile birlikte sıvanırsa baş ağrısını giderir. Ayrıca doğum lekeleri ve çilleri geçirir. Rahim ağzına yerleştirilen ilaçlara, yumuşatıcılara ve ağrı kesici ilaçlara eklenmesinin yanı sıra çok sayıda amaç için faydalı bir bitkidir. DI 1-1.
Süsen merhemi
Süsen merhemi şöyle koyulaştırılır: Spataları ince doğrandıktan sonra zeytinyağı ile birleştirilir, su eklenir, bir kazan içinde yağın kokusu çıkana kadar kaynatılır ve önceden balla sıvanmış bir kaseye süzülür. Yumuşatıcı ve ısıtıcıdır. Rahim tıkanıklığı ve iltihabı için uygundur, fetüsü dışarı alır ve hemoroide faydalıdır. Sirke, sedef otu ve acıbadem ile birlikte kulak çınlaması, kronik nezle ve burundaki kötü kokulara yararlıdır. İçildiğinde bağırsakları temizler ve tıkanıklığına iyi gelir. İdrar söktürücüdür. Kusma zorluğu çekenlere verilmiştir, ayrıca boğaz ağrısına da iyi gelir. Ayrıca baldıran ya da zehirli mantar tüketenlere de verilmiştir. DI 1-56.
Antik Roma
Bazı bitkiler çok hoş kokulu olmalarına rağmen çelenk yapımında kullanılmamaktadır ve süsen buna iyi bir örnektir (muhtemelen mezarlara dikilmesi nedeniyle). Süsenin kökü parfümeri ve tıpta yaygın olarak kullanılmıştır. Kalitelisi Illyricum’da yetişendir, ardından Makedonya, son sırada ise Afrika süseni gelir. Illyricum süseninin iki varyetesi vardır, ilki turba benzediği için raphanitis adıyla bilinir, ikincisine ise rhizotomus denir. En iyi süsen dokunulduğunda hapşırmaya neden olandır. Gövde dik ve çiçekleri gökkuşağı gibi çeşitli renklerdedir, iris adını da buna borçludur. Süsen toplayan kişiler, üç ay önceden, sanki toprağı yatıştırmak için sunulan bir adak gibi bitkinin etrafını hidromelle sular, ardından kılıç ucuyla etrafında üç daire çizer ve söktüklerinde de göğe kaldırırlar. Yakıcı bir bitkidir ve temas halinde ciltte kabarcıklara neden olur.
Süsen toplayanların özellikle iffetli olmasına özen gösterilmiştir. Kök kuru ya da taze olsun, hızlı bir şekilde kurtların saldırısına uğrar. Günümüzde en iyi süsen yağı Pamfilya ve Kilikya’dan gelir. Yabani süsene xyris denir. Kasık şişlikleri ve tümörleri dağıtır. Ancak bu tedavi için kullanılacak süsen sökülürken sol elle yukarı doğru çıkarılması ve hastalık ile hastanın adının söylenmesi gerektiği söylenmiştir. Bazı herbalistler, tedavi için kullandıkları süsenin bir parçasını saklar. Eğer yeterli ücret almadıklarını düşünürlerse parçayı bitkiyi söktükleri aynı yere gömerler. Böylece sanıyorum, henüz tedavi aşamasında olan hastalığı yeniden canlandıracaklarına inanırlar. PL 21-19.
Tanımı
Iris × germanica (Gök süsen) genellikle 120 cm büyüyebilen ve 30 cm genişleyebilen bir bitkidir. Kökleri 10 cm derine inmektedir. Gövdenin üst bölümü dallı ve silindiriktir. Çiçek örtüsü koyu mor ila soluk mavi arası, 8 ila 15 cm genişliğinde, altı tepallidir. Çiçekler kokuludur. 3 ercik mevcuttur. Taban yaprakları sapsızdır. Bunlar 30 ila 70 cm uzunluğunda ve gövde yapraklarından küçüktür. Meyve uzunlamasına, üç loblu ve kapsül biçimlidir. Nadiren tohum görülmektedir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal yayılış alanı bilinmemektedir. Iris pallida × Iris variegata‘nın melezi olduğu sanılmaktadır. Çok erken dönemlerde Ortadoğu ve çevresinde yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Mezarlıklar ve ekili alanların yakınlarda görülen bitki umumiyetle nisan ve mayıs ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür. Mezarlıklarda sıklıkla görülmesinin nedeni Delos adasındaki Apollo türbesi ile ilgili olabilir. Bölge Apolla’ya (adak olarak) sunulan parfümleri ile meşhurdu ve parfüm elde edilen bitkiler de türbe civarına dikilmekteydi.
Türkçe adı
Iris × germanica dilimizde mor süsen, gök süsen ve mor zambak adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adını Iris’ten almıştır. Hesiodos, Iris’in gökkuşağını simgelediğini, bu nedenle yer ile gök ya da diğer bir deyişle tanrılar ile insanların arasında bir köprü görevi gördüğünü kaydetmektedir. Doğallıkla Iris, tıpkı Hermes gibi tanrıların habercisidir. Çoğunlukla Hera’nın sürdüğü at arabasının arkasında oturur bir biçimde resmedilmiş olan İris, birçok primitif kavimde görülen, gökkuşağının cennetle yeryüzü arasında bir iletişim görevi üstlendiği yönündeki inanışın kişiselleştirilmiş halidir. Çiçeklerinin yoğun renk varyasyonuna sahip olması nedeniyle gökkuşağı ile ilişkilendirmiştir. Tür adı Latince Almanya anlamına gelir. Türün tip yerine işaret eder ancak türün anavatanı kesin olarak bilinmemektedir. Özgün tanımda “Habitat in Germaniae editis” olarak geçmektedir.
Tıp
Iris × germanica bağışıklık sistemi ile ilgili hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır. Bağırsak boşaltıcı ilaç. Kökü idrar söktürücü, kusturucu, balgam söktürücü ve hafif müshil etkilidir. Kökünün suyuna ödem tedavisinde başvurulmuştur.
Dikkat
Iris × germanica yaprak ve yumrusunun yutulması halinde bir dizi mide sorununa yol açabileceğine dikkat çekilmiştir.
Dikkat
Kök kurutulup öğütülerek parfüm, diş macunu ve nefes ferahlatıcı yapımında kullanılmıştır. Kökten siyah, çiçeklerden mavi boya elde edilmiştir. Tohumlarına tespih yapımında başvurulmuştur.
Fotoğrafları
Görüşünüzü Yazın