Hordeum vulgare (Arpa)

Türk Uygarlığındaki yeri

Anadolu’da, menenjit, göz ağrısı, nezle, kulunç, karaciğer hastalıkları, sarılık, böbrek hastalıkları, penis şişi, eklem ağrıları, boğaz ağrısı, zatülcenp, idrar yolu hastalıkları, baş ağrısı, mide hastalıkları, kalp hastalıkları, sıtma, cilt hastalıkları, kulak ağrısı, hemoroid, dil rahatsızlıkları, tüberküloz, nefes darlığı, verem, sarılık, çocuklarda diş çıkarma, çocuklarda kusma, şişlik, gut, eklem ağrıları, cilt sorunları ve baş ağrısı tedavisinde kullanılmış, susuzluk giderici, ateş düşürücü, kilo aldırıcı, idrar söktürücü, öksürük, göz kanaması durdurucu olarak faydalanılmıştır.

Arpa ekmek yapımında kullanılmış ancak bu ekmek yaşlı kişiler ve kulunç rahatsızlıkları olanlara tavsiye edilmemiştir. Arpadan alkollü içki yapılmış, ayrıca cevâv adı verilen yemeğin ve bozanın yapımında kullanılmıştır. Beri taraftan arpanın Antikçağ’daki üstün mutfak değerini Ortaçağ Anadolusu’nda, olasılıkla bugdây ve birincin yaygınlaşmasına bağlı olarak, kısmen yitirdiğini de görüyoruz. Örneğin İslam peygamberinin yaşadığı güçlükleri betimlemek için arpa ekmeği metaforundan faydalanılmış, başka bir kaynağımızda da İslâm peygamberi Muhammed’in arpa ekmeğini sevdiği belirtilmiştir. Bunun yanı sıra “nesne yiseler arpa etmegin yirlerdi” ya da “ne tonluk var ne harclık var ne tîmar / ne hod at arpası var ne ‘ulüfe” dizelerinde olduğu gibi doğrudan yoksulluk göstergesi olarak kullanıldığını da izleyebiliyoruz. İbn A’sem de, Ras el-‘Ayn halkının, İyâz bin Ganem komutasındaki Arap ordusunu “Ey arpa yiyen ve yün giyenler” cümlesi ile aşağıladığını aktarmıştır. Arpanın, bugdâya göre daha alt bir konuma sahip olduğunu şiirlerden de okuyabiliyoruz. Bununla birlikte arpa’nın faydaları üzerine de müstakil kasideler kaleme alındığını da görmekteyiz.

Arpa çeşitli ilaçlar içinde koruyucu olarak kullanılmış, ilaçlar hazırlandıktan sonra 40 gün ya da 6 ay arpa içinde bekletildikten sonra kullanılmıştır. Bu uygulamadaki amaç, arpanın, terkibin içinde olması muhtemel toksik bileşenleri emmesidir. Arpa Ortaçağ Türkçe yazınında ağırlık ölçüsü olarak kullanılmıştır. Ayrıca gibi bir olgunun küçük ve değersiz olduğunu imlemek için de başvurulmuştur. Cebrâil’in, Âdem’e bugdây işlemeyi öğretirken dağılan bugdây kepeklerinden oluştuğuna inanılan arpanın Ortaçağ’da önemli bir iktisadi kalem olduğunu biliyoruz. Bununla birlikte rüyasında arpayı parayla satan kimsenin rüyası, dünyayı âhirete tercih ettiğine, ücretsiz verenin ise âhireti dünyaya tercih ettiğine yorulmuştur.

Detay verilmemekle birlikte arpanın fal bakmak için de kullanıldığını öğreniyoruz. Buna göre, kötü niyetli varlıklar, yazıcı melekleri gizlice dinledikten sonra öğrendiklerini, dostları olan arpa salıcılar, suya bakıcılar ve müneccimlere iletmekte, bunlar da bilgileri fitne çıkarmak için kullanmaktadırlar. Arpa ile ilgili kehanet faslında örnekleyeceğimiz diğer kullanım ise, Mayıs ayında hava sisli olursa arpanın bol olacağının iddia edilmesidir.

Bu maddeye Hordeum distichon taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.158-161.

Tanımı

1 metre büyüyebilir. Tohumlar ağustos ayında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Tohumlar bahar aylarında doğrudan dışarı ekilebilir. Yetiştirilmesi kolay bir bitkidir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak batı Asya ve kuzey Afrika’da yayılış gösterir ancak mutfak değeri nedeniyle dünyanın büyük bir bölümünde yetiştirilmektedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Ekili alanlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mayıs ve haziran ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde arpa adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca kıllı anlamına gelir. Cinsin uzun kılçıklarına (awn) işaret eder. Dilimizdeki arpa kelimesi Türkçe kökenlidir. Tür adı Latince yaygın anlamına gelir. Türün yaygın olarak yetiştirilmesine işaret eder.

Tarihi

Tahıllar arasında ilk ekimi yapılandır. Hindistan’da hem yabanisi hem de kültüre alınmışı mevcuttur. En iyi ekmeği ayrıca yulaf lapasını ondan yaparlar. Bununla birlikte onların en sevdiği tahıl pirinçtir. Arpadan, arpasuyu yaparak insanlığa bunu armağan etmişlerdir. Arpa insanoğlunun gıdaları arasında en eski olanıdır. Gladyatörler de eskiden arpaadam olarak anılırlardı. Yunanlılar arpa lapasını diğer tüm tahılların lapasına tercih ederler. Arpayı suya batırırlar ve bir gece kurumaya bırakırlar, ertesi gün ateşin yanında kurutup değirmende un haline getirirler. Hazır olduğunda; öğütülmüş keten tohumu, kişniş tohumu ve tuzla beraber kavrulur. Arpadan elde edilen ekmek önceleri çok tüketilirken şimdilerde arpa genellikle hayvanlara verilir. Arpasuyunun güç ve sağlık için çok faydalı olduğu Hipokrat tarafından kanıtlanmıştır ve kitaplarından birinin tamamını arpasuyunun faydalarına ayırmıştır. Utica’nın arpasuyu bunlar arasında en kalitelisidir. İlk olarak on bin yıl önce Mezopotamya ve Mısır’da kültürü alındığı bilinir. Günümüzde en çok üretimi yapılan dördüncü tahıldır. Arpa bir dönem uzunluk ve para birimi olarak kullanılmıştır. Sümer tanrıçası Şala’nın sembolüdür.

Dioscorides 2-86: Arpa beyaz renkli ve temiz olduğunda mükemmeldir ancak buğdaydan daha az besleyicidir. Kabuğu çıkarılmış arpadan yapılan ezme çok besleyicidir çünkü kaynatma esnasında su koyulaşır. Bu ezme nefes borusu şikâyetlerine faydalıdır. Rezene tohumu ile kaynatılıp yudum yudum alındığında süt akışını sağlar. Arpa ezmesi şöyle hazırlanır: Suda bekletilmiş arpanın kabuğunu çıkarın, güneşte kurutun, ardından tekrar suda bekleterek kabuğunu alın ve tekrar kurutun. Saklarken çıkardığınız kabuk artıklarını arpanın üzerine serpin. Yaparken arpanın on katı kadar su ve öğütülmemiş tuz serpin. Arpa idrar söktürücü ve müshildir ancak gaza neden olur ve mide için kötüdür. İncir ve ballı su ile kaynatıldığında şişlik ve iltihapları giderir. Zift, çam reçinesi ve güvercin dışkısı ile birlikte kafadaki sertleşmeleri olgunlaştırır. Kokulu yonca (Melilotus) ve haşhaş kapsülleri ile yan ağrılarını giderir. Bağırsak gazı için keten tohumu, çemenotu ve sedefotu ile uygulanır. Mersin ya da şarap veya yabani armut ya da böğürtlen ya da nar kabuğu ile ishali keser. Sirke ile gut kaynaklı iltihaplara iyi gelir.

2-87: Bira (zuthos), arpadan yapılır. İdrar söktürücüdür, ancak böbrek ve tendonlara saldırır, özellikle meninkslere zarar verir. Şişkinliğe neden olma, sağlıksız bir mizaç hali ortaya çıkarma ve fil hastalığına neden olabilir.

2-88: Arpadan yapılan kourmi adlı bira baş ağrısına neden olur, sağlıksızdır, ayrıca kaslara da zarar verir.

Plinius 22-58: Arpa unu çiğ ya da haşlanarak iltihaplı tümörleri yumuşatır ve dağıtır. Çıyan sokmasına balla, yılan sokmasına ise sirkeyle uygulanır. En beyaz arpa en iyisidir. Yağmur suyunda kaynatılır ve hamuru pastil yapılarak bağırsak ve rahim ülserasyonlarında kullanılır. Arpa külü yanıklara, eti sıyrılmış kemiklere, cerahatli kabarcıklara ve fare ısırığına uygulanır. Tuz ve balla sürülürse dişleri beyazlatır ve nefesi hoş kokulu hale getirir. Arpa ekmeği yemeyi alışkanlık hale getirenlerin ayaklarında gut hastalığının asla görülmediği iddia edilir. Denilir ki bir kişi dokuz arpa tanesini sol eline alıp çıbanın etrafında üç tur attırdıktan sonra tamamını ateşe attığında çıbanı iyileşecektir.

18-13: Tüm tahıllar içinde ilk ekilen arpadır. Arpa unu tıbbi amaçlar için de kullanılır, ayrıca yük hayvanları için de macun yapılır, ateşte sertleştirilir, öğütülür, top haline getirilir ve göbeğe sokulur. Bu sayede hayvanın gücü ve dinçliği önemli ölçüde artar. Bazı arpaların başaklarında iki sıra varken, bazılarında daha fazla ve hatta bir türünde altı sıra bulunur. Tanesi de farklıdır, uzun, ince, kısa ya da yuvarlak biçimli, siyah, beyaz ya da mor renkli olabilir. Arpa tüm tahıllar içinde en yumuşak olandır, sadece kuru, gevşek ve verimli bir toprağa ekilebilir. Arpa samanı da en iyi samanlar arasında yer alır. “Arpa para kesesine ekilir” derle, çünkü çabuk kâr getirir. Tüm tahıllar içinde arpa en az zarara uğrayandır, çünkü küfün buğdaya saldırmaya başlamasından önce toplanır, bu nedenle akıllı çiftçi sadece yiyebileceği kadar buğday eker.

18-14: Arpa insanın en eski besinlerinden biridir. Başlangıçta Eleusis oyunlarının galiplerine verilirdi, ayrıca hordearii (arpa ile beslenen) adıyla da bilinen gladyatörlere de verilirdi. Yunanların polenta için ilk tercihi arpadır. Arpa önce suda bekletilir, sonra kuruması için bir gece bekletilir, ertesi gün kavrulur ve değirmende öğütülür, bazıları arpayı daha fazla kavurur ve üzerine biraz su serper, ardından öğütmek için kurutular. Bazıları arpa henüz yeşilken taneleri alır, temizleyerek suya batırır ve havanda döver, ardından sepetlerde yıkar, güneşte kurumaya bırakır, sonra tekrar döver, temizleyerek değirmende öğütür. Ancak hangi yöntemle hazırlanırsa hazırlansın, malzemeler yirmi ölçek arpa, üç ölçek keten, yarım ölçek kişniş ve tuzdur. Bunlar önce iyice kavrulur ve ardından değirmende öğütülür. İnce un ve kepek serpilmiş toprak kaplarda saklanır. Arpa ekmeği eskiden yaygın olarak tüketilirdi ancak artık itibarsızlaştı ve çoğunlukla sığırları beslemek için kullanılıyor.

18-17: Amylum, kışlık buğday dâhil olmak üzere her tür buğdaydan yapılır ancak en iyisi üç aylık buğdaydan yapılandır. İlk defa Sakız adasında yapılmıştır ve bugün de en iyisi orada yapılır. Adını değirmen kullanılmadan (a-mylum) yapılmasından almıştır. Buğday taneleri ahşap kaplara konulmuş taze suya batırılır ve su günde beş kere değiştirilir. Geceleri değiştirmek de mümkünse bu daha iyidir. Amaç buğdayın suyu yavaş yavaş ve eşit olarak emmesinin sağlanmasıdır. Ekşiye dönmeden hemen önce tamamen yumuşayınca keten bezden geçirilir, mayayla kaplı kiremit üzerine serilir ve güneşte kurumaya bırakılır.

Gıda

Tohumlarından elde edilen un ekmek ve poğaça gibi gıdaların yapımında kullanılır. Gluten içeriği düşük olduğu için buğday ekmeği yapımına uygun değildir. Fidelerin suyu meyve suyu gibi tüketilir.

Tıp

Sürgünleri idrar söktürücüdür. Tohum filizleri, müsekkin, anne sütü azaltıcı, balgam söktürücü, yatıştırıcı ve mide kuvvetlendiricidir. Tohumları hazmettirici, yumuşatıcı, besleyici, ateş düşürücü ve mide kuvvetlendiricidir.

Dikkat

Uzun süre arpa ununa maruz kalmak astıma neden olabilir.

Fotoğrafları