Ümmü veci’ el-kebed (ام وجع الكبد), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır ve karaciğer ağrısının annesi anlamına gelir. Metinlerimizde bitki için koyun baklası (قوين بقلسى) adı da kullanılmıştır. İbn Ebû Davud, bitkinin koyunlar tarafından sevilerek tüketildiğini yazmıştır. Dioscorides, karaciğer şikâyetlerinde kullanıldığını ve panzehir etkisi olduğunu; Kustâ bin Lûkâ (ö. 913), kokusunun limona benzediğini, kökünün mantarı andırdığını, karaciğer şikâyetlerinde ve ölümcül zehirlenmelere karşı kullanıldığını belirtmiştir.

Ayrıca karaciğer ve dalak tıkanıklığı vakalarında kullanıldığını, iltihap giderici ve gaz giderici olarak yararlanıldığını eklemiştir. Dineverî, bitkinin ismini karaciğer üzerindeki olumlu etkisine borçlu olduğunu yazmıştır. Bitki Anadolu’da karaciğer şikâyetlerinde kullanılmıştır.

Küçük yapraklı minik bir bitkidir. Zehirlerin etkisini azaltmak ve karaciğer şikâyetler için içilir. DI 4-108.

Anadolu ve Yunanistan’da epipactis ve helleborine adı ile bilinen bitkinin küçük yaprakları vardır ve içildiğinde panzehir etkisine sahiptir. PL 13-35.

Tanımı

Herniaria hirsuta (Deli yaran) genellikle 4 ila 20 cm büyüyebilen ve yoğun biçimde havlı tek yıllık bir bitkidir. Çoğunlukla tabanda yatık haldedir. Dallar düzenli biçimde almaşlı dizilişlidir. Küçük ve mat yeşili yapraklar eliptik ila ters mızraksı, 1 cm uzunluğundadır ve gövdeyi kaplarlar. Çiçek salkımları yaprak koltuklarında görülür. Çiçeklerin üç ile sekiz arası tüylü çanak yaprağı vardır ve taç yaprak görülmez. Çanak yapraklar eşit ya da farklı uzunlukta ve kıllıdır. Ercik 2, 3 ya da 5 adettir. Kesecik çanak yaprakla aynı uzunlukta ve çıkıntılı olup tek tohum barındırır. Güneşli bölgeleri ve kumlu toprakları tercih eder. Kuraklığa dayanıklıdır. Yer örtücü olarak kullanılmaktadır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrasya ve Kuzey Afrika’da yayılış gösterir ancak günümüzde kuzey Amerika kıtasında istilacı bir tür olarak kabul edilir. [Harita, Alt türler, Sinonimler, Herbaryum] Kayalık bölgeler, yol kenarı ve makiliklerde görülen bitki umumiyetle mart ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda Körfez ve Kandıra ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde deli yaran adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince fıtık anlamına gelir ve bu bağlamda cinse bağlı bazı türlerin geleneksel olarak fıtık tedavisinde kullanılmasına işaret eder. Türkçe yaygın adı olan atyaran ile ilgili detaya ulaşamadık. Türkçe Bitki Adları Listesi’nde Herniaria cinsi altında “deli yaran”, “ulu yaran”, “şark yaranı” gibi isimler mevcut ve bu durumda Türkçe “yarmak” kelimesi kastediliyor gibi gözüküyor. Bitkilerin etyaran da olarak bilinen dolama vakalarında kullanılmış olması olasıdır ancak bu durumda takip eden sayfalardaki bitkilerin adlarının “kabayaran” ve “deliyaran” olması mantıksız olacaktır. Aynı listede Paronychia cinsi için de “etyaran” ismi önerilmiştir. Atyaran ve Etyaran isimleri aynı kökene bağlı gibi. Tür adı Latince tüylü anlamına gelir ve açık bir şekilde türün yoğun tüylü yapısına işaret eder.

Tıp

Böbrek taşlarını düşürmek için kullanılmıştır. İdrar söktürücüdür. Ayrıca boğaz ağrısının tedavisinde başvurulmuştur. Kumarin ve saponin içermesi nedeniyle zehirli olabileceği rapor edilmiştir.