Özet
Herniaria glabra (Atyaran) gösterişsiz çiçeklerine karşın yer örtücü karakteri nedeniyle yaygın olarak yetiştirilen bir bitkidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Ümmü veci’ el-kebed (ام وجع الكبد), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır ve karaciğer ağrısının annesi anlamına gelir. Metinlerimizde bitki için koyun baklası (قوين بقلسى) adı da kullanılmıştır. İbn Ebû Davud, bitkinin koyunlar tarafından sevilerek tüketildiğini yazmıştır. Dioscorides, karaciğer şikâyetlerinde kullanıldığını ve panzehir etkisi olduğunu; Kustâ bin Lûkâ (ö. 913), kokusunun limona benzediğini, kökünün mantarı andırdığını, karaciğer şikâyetlerinde ve ölümcül zehirlenmelere karşı kullanıldığını belirtmiştir.
Ayrıca karaciğer ve dalak tıkanıklığı vakalarında kullanıldığını, iltihap giderici ve gaz giderici olarak yararlanıldığını eklemiştir. Dineverî, bitkinin ismini karaciğer üzerindeki olumlu etkisine borçlu olduğunu yazmıştır. Bitki Anadolu’da karaciğer şikâyetlerinde kullanılmıştır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.699.
Küçük yapraklı minik bir bitkidir. Zehirlerin etkisini azaltmak ve karaciğer şikâyetler için içilir. DI 4-108.
Anadolu ve Yunanistan’da epipactis ve helleborine adı ile bilinen bitkinin küçük yaprakları vardır ve içildiğinde panzehir etkisine sahiptir. PL 13-35.
Tanımı
Herniaria glabra (Atyaran) genellikle 5 ila 35 cm kadar büyüyebilen, açık ila sarımsı yeşil renkli, çıplak ya da kısa havlı, zaman zaman odunsu köklü ve tek, iki ya da çok yıllık bir bitkidir. Gövde yayılıcı ya da sürünücüdür. Kökler daima yatay olarak büyür ve böylece bitkiyi 3 cmlik bir genişliğe ulaştırabilirler. Yapraklar misk kokulu, yumurtamsı eliptik ila dairesel, çıplak ya da kısa kirpikli ve karşılıklı dizilişlidir. Parlak yeşil renkli yapraklar kış aylarında bronz rengine döner. Çiçekler çok küçüktür ve neredeyse yapraklarla aynı renktedirler. Çiçek durumu yapraklarla karşılıklı ve 6 ila 10 adet çiçeklidir. Çanak yapraklar eşit ya da farklı uzunlukta ve çıplaktır. Ercik beş adettir. Kesecik genellikle çanak yapraktan daha uzundur.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika’da yayılış gösterir ancak günümüzde Kuzey Amerika kıtasında da doğallaşmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Kayalık bölgeler, yol kenarı ve makiliklerde görülen bitki umumiyetle mayıs ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi 1200 ila 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlemek mümkündür. Gebze ve Başiskele ilçelerinden kayıt bildirilmiştir ancak biz henüz göremedik. Görseller Krzysztof Ziarnek’in izni ile kullanılmıştır.
Türkçe adı
Dilimizde yeşil halı ve atyaran adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince fıtık anlamına gelir. Cinse bağlı bazı türlerin geleneksel olarak fıtık tedavisinde kullanılmasına işaret eder. Türkçe yaygın adı olan atyaran ile ilgili detaya ulaşamadık. Türkçe Bitki Adları Listesi’nde Herniaria cinsi altında “deli yaran”, “ulu yaran”, “şark yaranı” gibi isimler mevcut ve bu durumda Türkçe “yarmak” kelimesi kastediliyor gibi gözüküyor. Bitkilerin etyaran da olarak bilinen dolama vakalarında kullanılmış olması olasıdır ancak bu durumda takip eden sayfalardaki bitkilerin adlarının “kabayaran” ve “deliyaran” olması mantıksız olacaktır. Aynı listede Paronychia cinsi için de “etyaran” ismi önerilmiş. Atyaran ve Etyaran isimleri aynı kökene bağlı gibi. Tür adı Latince tüysüz anlamına gelir. Türün cins içinde ayırt edici özelliği olarak tüysüz yapısına işaret eder.
Tıp
Çiçekli iken büzücü, balgam söktürücü ve diüretiktir. Mesane ve böbrek sorunlarında etkilidir. Fıtık tedavisinde kullanılır. Haricen ülser tedavisinde kullanılır.
Bilgi
Yer örtücü bitki olarak yoğun bir biçimde ticareti yapılmaktadır. Bunun yanında bitkinin özü el temizlemek için ve cildi yumuşak ile esnek hale getirmek için kullanılır.
Fotoğrafları
