Heracleum sphondylium subsp. elegans (Dağ koçuğu)

derleyen:

Özet

Heracleum sphondylium subsp. elegans (Dağ koçuğu) genellikle ormanlık alanlarda görülen ve bir buçuk metre boylanabilen nadir bir bitkidir.

Hiyerarşi

Plantae

Bitkiler

Apiales

Maydanoz takımı

Apiaceae

Maydanozgiller

Heracleum

Öğrekotu

Türk Uygarlığındaki yeri

Sefendûliyûn (سفندوليون), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan sphondulion (σφονδύλιον)’dan muharreftir. Bitki adını, koku benzerliği nedeniyle spondylus olarak bilinen bir böcekten almıştır.

Dioscorides, sarılık, karaciğer hastalıkları, uyuşukluk, baş ağrısı, cilt hastalıkları, kulak rahatsızlıkları, astım, rahim şikâyetleri ve epilepsi vakalarında kullanıldığını, ayrıca balgam söktürücü olarak yararlanıldığını aktarmıştır. Bayılanları ayıltmak için koklatılmıştır. El-Nebâtî, ağrı kesici ve cinsel istek arttırıcı oldığunu belirtmiştir.

Yapraklarının hıyâr ve câvşîr yapraklarına, kökünün turba benzediği belirtilen beyaz çiçekli bitki Anadolu’da, karaciğer ağrısı, sarılık, cilt hastalıkları, baş ağrısı, rahim ağrısı, astım ve hemoroid vakalarında kullanılmış, bunun yanında müshil olarak faydalanılmıştır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.603-604.

Tarihi

Çınar ağacına benzeyen yaprakları vardır, bir arşından daha uzundur, tohumları Tordylium’a benzer ancak daha geniştir ve yoğun kokuludur. Çiçekler beyaz renklidir ve kökü lahanaya benzer. Bataklık ve sulak alanlarda yetişir. Meyvesi içildiğinde bağırsakları temizler. İçildiğinde karaciğer hastalığı, sarılık, nefes darlığı, epilepsi ve rahim rahatsızlıklarına faydalıdır. Dumanı bayılanları ayıltır. Zeytinyağı ile baş bölgesi nemlendirilirse frenit, uyuşukluk ve baş ağrısına iyi gelir. Sedefotu ile uygulandığında zonayı kontrol altına alır. Kökü sarılık ve karaciğer hastalarına verilir. Ayrıca taze çiçeklerinin suyu kulak iltihabına yararlıdır. DI 3-76.

Spondylium yaprakları, Ferula communis yapraklarında daha küçüktür ve çınar ağacı yaprakları gibi bölünmüştür. Sadece gölgeli yerlerde yetişir. Tohumları da bitkinin adı ile bilinir, Tordylium tohumlarına çok benzer ve sadece tıbbi olarak kullanılır. PL 12-58.

Tanımı

Heracleum sphondylium subsp. elegans (Dağ koçuğu) 50 ila 150 cm büyüyebilen bir bitkidir. Gövde kabaca tüylü ve içi boştur. Taç beyaz soluk limon yeşili renkli ve genellikle 5 mm uzunluğundadır. Çiçek kurulu 20 cm genişliğinde bileşik şemsiye halindedir. Yapraklar alamşlı dizilişli, saplı ve tabanları kılıf benzeridir. Yaprak ayası teleksi ve 5 yaprakçıklıdır. Yaprakçıklar teleksi, testere dişi kenarı ve alt yüzeyleri tüylüdür. Çiçekler beyaz renkli, dıştakiler ışınsal ve alt yapraklar üçlüdür.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrupa, Uzak Doğu ve Kuzey Amerika’da yayılış gösterir. [HaritaSinonimlerHerbaryum] Ormanlık alanlar ve dere kenarlarında görülen bitki umumiyetle Haziran ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi 700 ila 1000 metreye kadar olan rakımlarda Başiskele ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde dağ koçuğu adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adını tanrı Jüpiter ile ölümlü Alcmene’nin oğlu olan ve bu nedenle yarı tanrı kabul edilen Hercules’den (Ἡρακλῆς) almaktadır. Roma yazınında Hercules olarak geçen karakter, Hellen mitolojisinde bahsedilen Heracles’in karşılığıdır. Cinse ait bazı üyeler 2 metreye aşan boya sahiptirler, bu nedenle bitkinin boyutu ile Hercules arasında bir bağlantı kurulmuştur. Diğer bir neden ise; bitkinin iyileştirici özelliklerinin ilk defa Hercules tarafından keşfedildiğine yönelik inanıştır. Antikçağ yazınında bitki, tedavi edici özellikleri ile meşhur olan bitkiler (panacea) arasında sayılmaktadır. Plinius, her ne kadar modern literatürde bu isimle anılmıyor olsa da, adını Hercules’den alan üç bitkiyi daha zikreder. İlki bir ballıbaba türüdür ancak bunun hangi bitki olduğu bugün bilinmemektedir.

İkincisi; Heracleon siderion olarak bilinen, sulak yerlerin yakınlarında yetişen ve kılıç ya da mızrakla alınan yaraları iyileştirmede oldukça etkili olan bir bitkidir. Bu bitkinin dağ ıtırı (Geranium robertianum) olduğu düşünülmektedir. Sonuncusu ise banotudur (Hyoscyamus). Çeşitli faydalarının yanı sıra delilik ve vertigoya neden olan bir bitkidir. Origanum vulgare türü de heraclium olarak bilinir. Tür adını, bitkinin kokusunun benzediği Spondylis cinsine bağlı ağaç böceklerinden almaktadır. Alttür adı Latince zarif anlamına gelir. Alttürün türe göre görünümüne işaret eder.

Gıda

Genç sürgünler çorbalara eklenmiştir. Tohumları baharat olarak kullanılmıştır. Kök pişirilerek tüketilebilir.

Tıp

Kök ve yaprakları afrodizyak, sindirime faydalı, balgam söktürücü ve yatıştırıcıdır. Ayrıca larenjit ve bronşit tedavisinde başvurulmuştur.

Dikkat

Fotoğrafları