Özet
Hemerocallis fulva (Turuncu güngüzeli) bakım kolaylığı ve gösterişli çiçekleri nedeniyle dünyanın birçok bölgesinde yetiştirilen hayli popüler bir süs bitkisidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
İmârûkâlis (ايماروقالس), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan hemerokalles (ἡμεροκαλλές)’ten muharreftir. Metinlerimizde bitki için güz cigdemi (كوز جكدمي) ve saru sûsen (صرو سوسن) isimleri de kullanılmıştır.
Dioscorides, göz iltihabı ve meme iltihabı vakalarında kullanıldığını, yanık giderici olarak yararlanıldığını kaydetmiştir. İbnü’l-Baytâr, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin hizmetinde görev yapan Şerefeddin bin el-Kadî’nin (Şerefeddin Karakuş?) Kahire’de bitkiyi kendisine gösterdiğini yazmıştır. Bitki, rahim sorunları, meme şişleri ve göz rahatsızlıkları vakalarında kullanılmış, ayrıca yanık giderici olarak yararlanılmıştır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.418.
Tarihi
Yaprak ve gövdesi ak zambağa benzer ve pırasa gibi yeşildir. Gövdenin ucunda zambağa benzeyen ancak koyu sarı renkli çiçekler açar. Kökü soğana benzer ve büyüktür. Toz haline getirilerek içilir ya da bal karıştırılarak yünle birlikte rahim ağzına yerleştirilirse akıntı ve kanı çeker. Yaprakları öğütülerek sıvanırsa doğuma bağlı meme iltihaplarını yatıştırır, göz iltihabına da faydalıdır. Kök ve yapraklar yanıklar üzerine uygulanır. DI 3-122.
Soluk yeşil yapraklı ve kokulu soğanlı bir bitkidir. Kök, balla karına uygulanırsa akıntıları ve bozuk kanı çeker. Bunun yanında yapraklar göz kayması ve doğum sonrası meme ağrısında sürülür. PL 21-90.
Tanımı
Hemerocallis fulva (Turuncu güngüzeli) genellikle 40 ila 150 cm büyüyebilen bir bitkidir. Kökler etli ve uçlarında küresel elipsoit yumruludur. Sitolonlar 30 cm kadar uzayabilir. Yapraklar şeritsi, 50 ila 150 cm uzunluğunda ve 1,5 ila 3 cm genişliğindedir. Sıkapa dik ve içi boştur. Çiçek sapı 5 mm uzunluğundadır. Çiçekler kokusuz, 5 ila 12 cm çapında ve turuncu kırmızı renkli olup her tepalin merkezinde soluk bir hat görülür. Meyve kapsül formunda, elipsoit, 2 ila 2,5 cm uzunluğunda ve 1 ila 1,5 cm genişliğindedir. İplikçik 4 ila 5 cm uzunluğundadır. Başçık morumsu siyah renklidir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Asya’da yayılış gösterir ancak süs bitkisi değeri nedeniyle günümüzde çok yaygın bir dağılıma sahiptir ve yer yer doğallaşmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Bahçe ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle haziran ve ekim ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda İzmit, Kartepe ve Karamürsel ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Dilimizde turuncu güngüzeli adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca gün güzeli anlamına gelir. Çiçekler sabah açılır ve aynı akşam kapanır ve genellikle ömürleri bir gündür. Cinsin dilimizdeki adı da doğrudan bilimsel adından çıkarılmıştır. Tür adı Latince kırmızımsı sarı anlamına gelir ve açık bir şekilde türün çiçek rengine işaret eder.
Gıda
Özellikle çiçek, yaprak ve yumruları yenilmekte ve salatalara eklenmektedir. Yaprak ve taze sürgünler pişirilerek, ayrıca yumrusu patates gibi tüketilmektedir.
Tıp
İdrar söktürücü, ateş düşürücü ve müshil etkilidir. Çiçekler yatıştırıcı, kusma engelleyici, spazm çözücü, temizleyici, ateş düşürücü ve sakinleştiricidir. Bunun yanında çiçekler doğum esnasında yatıştırıcı olarak doğum yapan kadına verilmiştir. Çiçek özü kan temizleyicidir.
Dikkat
Yapraklarının aşırı tüketilmesinin sanrıya neden olabileceği kaydedilmiştir. Ayrıca tüketilmesi halinde otçul hayvanlarda felce, kedilerde ise böbrek yetmezliğine neden olabileceği rapor edilmiştir.
Bilgi
Yaprakları kurutularak ayakkabı yapımında kullanılmıştır.
Bir yanıt yazın