Türk Uygarlığındaki yeri
Kara harbak (قره خربق), bitkinin Arapçadaki karşılığı olan harbak esved (خربق اسود)’den alınmıştır. Metinlerimizde bitki için çöpleme (چۊپلمه) ve karaca otı (قاراجه اوتى) adları da tercih edilmiştir. Dioscorides, bitkinin toplanmadan önce sarımsak tüketilmesini, aksi takdirde baş ağrısına neden olacağını, epilepsi, işitme kaybı, cilt hastalıkları, diş ağrısı, ödem, eklem iltihabı, felç ve deliryum vakalarında başvurulduğunu, âdet söktürücü, düşük yaptırıcı, yara temizleyici, balgam söktürücü ve müshil olarak yararlandılığını yazmıştır.
Bitki kötü ruhları uzak tutmak için evlerin etrafına dikilmiş ya da parçaları serpilmiştir. Bitki ayrıca nazar ve büyüye karşı sığırları korumak için de kullanılmıştır. Dinsel ayinlerde de kullanılan bitkinin etrafına kılıçla bir daire çizilmiş, Apollon ve Asklepios’a dua edilmiş ve bu ayinle birlikte, gelecek yılda olacakların öngörülebileceğine inanılmıştır. İbn-i Şerîf bitkinin, boynu delinip içeri sokularak sığırların tedavisinde kullanıldığını yazmıştır.
Bu uygulamaya Kocaeli ilinin Gölcük ilçesinde biz de şahit olduk. Bitkiyi bu amaçla kullananlar Kafkasya’dan yaklaşık 100 yıl önce Gölcük ilçesine göç etmişlerdi. Yunan mitolojisinde, çoban Melampus’un, kendilerini inek sanarak bütün gün çayırda dolaşan Proteus’un kızlarını tedavi etmek için bu bitkiyi kullandığı aktarılmıştır. Bu hikâye, bitkinin ineklerde görülen bir takım rahatsızlıkların tedavisinde kullanılmasına mitolojik bir referans olarak göze çarpmaktadır.
Bitki Anadolu’da, epilepsi, baş dönmesi, hemoroit, cilt hastalıkları, diş rahatsızlıkları, baş ağrısı ve işitme sorunlarının tedavisinde kullanılmış, âdet söktürücü ve düşük sonrası kalıntıların çıkarılması için başvurulmuştur.
Bu maddeye Helleborus niger ve Helleborus odorus taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.364-365.
Tarihi
Keçi çobanı Melampus’un, Hera hakkında ileri-geri konuştukları için tanrıça tarafından ineğe dönüştürülen Proteus’un iki kızını, bu bitki ile tedavi etmiş olması nedeniyle Melampodion adı ile bilinmektedir. Yaprakları çınar yapraklarına benzer. Gövdesi kısa, çiçekleri mor bezeli beyaz renkli ve meyvesi aspir meyvesine benzer. Kökler siyah renkli ve ince olup soğan benzeri bir yumrudan çıkar. Kökler tıbbi olarak kullanılır. Engebeli, tepelik ve kuru bölgelerde yetişir. Tek başına ya da Convolvulus scammonia ve tuzla alındığında balgam ve safrayı aşağı iter. Mercimek ve et suyu ile haşlanırsa müshil etkilidir. Epilepsi, melankoli, delilik, eklem iltihabı ve felç hastalarına iyi gelir. Fitil olarak yerleştirilirse âdet söktürücüdür ve fetüsü yok eder. Fistüllere sokularak üç gün beklenirse iyi gelir. İşitme güçlüğü halinde kulağa sokularak iki ile üç gün tutulur. Mür ve balmumu ile uygulandığında uyuzu tedavi eder. Kendi başına ya da sirke ile sürüldüğünde cilt şikâyetlerine faydalıdır. Sirkede kaynatılarak gargara yapılırsa diş ağrısını giderir. Arpa unu ve şarapla ödemi olanlara yakı yapılır. Asma köklerinin yakınına dikilirse bu asmalardan yapılan şarapların müshil etkili olmasını sağlar. Arındıracağına inanıldığı için evlerin etrafına serpilir. Bitkiyi kazarken doğuya dönülür, Apollo ile Asklepios’a dua edilir ve bir kartalın olup olmadığına bakılır. Eğer bir kartal tepelerinde uçarsa bu kötüye yorulur. Çünkü kartal karacaotunun kazılmasına tanık olursa, bu ölüm anlamına gelir. Ayrıca bitkiyi hızlıca sökmek gerekir, aksi takdirde baş ağrısına neden olur. Bu yüzden kök toplayıcılar koruma amaçlı olarak önceden sarımsak yiyip şarap içerler. DI 4-162.
Tanımı
30 ila 60 cm büyüyebilir. Gövde yapraksızdır. Yeşil renkli beş adet çanak yaprak görülür. Krem ya da sarı renkli 5 ila 10 arası taç yaprak vardır. Kaynaşık olarak 1 ila 5 arası meyvesi olur. Ercikler sarı renklidir. Geçirgen toprağı ve tam ya da yarı gölgeli bölgeleri tercih eder. Çiçekler genelde sarkıktır. Yapraklar koyu yeşil renkli, parlak, tabanda, derimsi elsi ve dişlidir. Çiçekler, beyaz, pembe ya da mor olabilir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Yunanistan ve Türkiye’de yayılış gösterir. [Harita] Ormanlık alanlar, yol kenarı ve çalılıklarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Ocak ve mayıs ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde çöplemecik, danabağırtan, karacaot, noel gülü, çöpleme, bohçaotu, çöpotu, bohça, boynuz otu, çatlak otu, danakıran, patlak çiçeği ve siyah harbak adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca hayvan gıdası anlamına gelir. İnsanlara karşı zehirli olan türün bazı vahşi hayvanlar tarafından tüketilmesine işaret eder. Tür adı Latince doğulu anlamına gelir. Özgün tanımda “Hellebore du Levant, Helleboris orientalis” olarak belirtilmiştir, elbette bitki Levant’te görülmez, ancak her durumda “orientalis” epiteti türün Avrupa’nın hemen doğusunda görülmesine işaret eder.
Tıp
Yaprakları ve rizomları hayvanlarda ishal tedavisinde kullanılır. Hayvanlarda ayak ödemi, sırt ağrısı, yürüme zorluğu, Mycoplasma dysgalactiae paraziti ve soğuk algınlığında etkilidir.
Dikkat
Yaprak, gövde ve kökler zehirlidir.
Bilgi
Hristiyanlıkta Lent yortusu esnasında çiçek açması nedeniyle önem atfedilen bir bitkidir. Bitkiye ayrıca “Noel gülü” denilmesi de bununla ilgilidir.
Fotoğrafları
