Bitki Türkçe metinlerde behâr (بهار) olarak geçmektedir. Kelime Farsçada bahar mevsimi, Arapçada ise parlayan anlamına gelir. Bîrûnî bitkinin Farsça karşılığı olarak inek gözü (گاو چشم) adını vermiştir. Silkü’l-Cevahir’de ise bitkinin Türkçe karşılığı olarak öküz gözü çiçeği adı önerilmiştir. Halîmî’ye göre de bitkinin adları arasında öküz gözi vardır, o ayrıca gâv-çeşm ve behâr isimlerini de zikretmiştir.

Temimî, bitkinin Ortadoğu’da koç gözü olarak bilindiğini, çiçeklerinin kurutulup öğütüldükten sonra çeşitli göz sorunlarında kullanıldığını aktarmıştır. Hem İbn Cenâh hem de İbn Meymûn bitkinin diğer adının eşek gülü olduğunu belirtmiştir, ancak eşek gülü Paeonia officinalis taksonu için de kullanılır. Bu durumda iki farklı bitki ayn adla biliniyor olmalıdır, ancak bu iki bitki morfolojik açıdan hayli farklıdır.

İbn Sînâ’nın bitki için verdiği tanım, bizim bu maddede ele aldığımız bitkiye benzememekte, olasılıkla Ismelia carinata taksonundan bahsetmektedir. Gâfikî, bitkinin kuzgun ekmeği ve nercis olarak bilindiğini aktarmıştır. Nergis, Narcissus cinsinin jenerik adıdır, bununla birlikte Calendula cinsi de dilimizde nergis olarak bilinir. Elbette bunun nedeni bitkinin çiçeğinin, tıpkı gerçek nergiste olduğu gibi göze benzetilmesidir.

Dioscorides bitkinin yapraklarının râziyâne yapraklarına benzediğini, çiçeklerinin sarı renkli olduğunu ve göze benzediğini, diş ağrısı geçirici, bağırsak gevşetici ve ödem dağıtıcı olduğunu, şeytan ve cin gibi gizli varlıklardan, büyüden ve zehirden korunmak için toplandığını, çiçeklerinin sarı renkli olması nedeniyle sarılık tedavisinde de faydalı olduğuna inanıldığını belirtmiştir.

İslâm tıbbındaki yeri

Şişlik giderici etkisi olduğu belirtilen bitkinin çiçekleri gözü (Dioscorides bitkinin adını öküz gözü (βούφθαλμον) olarak vermiştir) andırmaktadır, daha önce de vurgulandığı işaret teorisi uyarınca çeşitli göz sorunlarında kullanılmaktadır. İşaret Teorisi basitçe, maddelerin bir parçası ya da tamamının insanın bir organına benzemesinin, söz konusu maddenin ilgili organ üzerinde tedavi edici özellikler taşıdığına dair doğal bir kod olduğuna dair bir inanıştır. Bu inanışa göre, sözgelişi bir bitkinin kökleri ya da yaprakları saça benziyorsa, bu bitkinin saçla ilgili rahatsızlıklarda (dökülmesi, kırılması, erken ağarması, geç uzaması, vb.) faydalı olması beklenmektedir.

İşaret Teorisi ayrıca, süte benzer bir usaresi olan bir bitkinin süt salgısını arttırdığı, bitkinin bir parçasının muayyen bir hayvanın organına benzemesi halinde o hayvandan gelecek zararlara karşı etkili olduğu, nemli bölgelerde yetişen bitkilerin rutubet kaynaklı hastalıklara iyi geleceği, vb. gibi geniş bir algı çerçevesine sahiptir. Benzeri, benzer özellikleri olması nedeniyle tedavi eden benzere, örneğin kokusu ile benzeyen başka bir bitki de zaman zaman benzerin ikamesi olarak kullanılmıştır ve bu kullanım da teorinin kapsamı içinde değerlendirilmelidir.

Rüyada bitkiyi görenin yakın zamanda çocuğu olacağına inanılmıştır. Bitkinin epiteti olan coronaria, geleneksel olarak taç yapımında kullanılan bitkiler için kullanılır, yapısal olarak da bitki buna uygundur ancak biz bu kullanıma dair herhangi bir kayıt bulamadık. Plinius, bitkinin çiçek tacı biçiminde olduğunu, onun dışında bir işe yaramadığını belirtmiştir.

Bu maddeye Glebionis segetum taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.203-205.

Tarihi

Yaprakları rezeneye benzer, çiçekler sarı renklidir ve Matricaria’dan daha büyüktür, bunlar göze benzer ve adını da buradan alır. Yerleşim yerlerinin yakınlarında yetişir. Çiçekleri öğütülerek şişlik ve sertliklere uygulanır. Banyodan çıktıktan hemen sonra içilirse sarılık hastalarına bir müddet sağlıklı bir cilt kazandırdığı söylenir. DI 3-139.

Tanımı

Glebionis coronaria (Ala gömeç) halihazırda bazı kaynaklarda Chrysanthemum coronarium olarak geçer. Genellikle 70 cm büyüyebilen bir bitkidir. Gövde dik, dalsız ya da ortasından itibaren birkaç dallıdır. Taban yaprakları çiçek zamanı kurumuş olur. Yaprak ayası dikdörtgensi ila ters yumurtamsı, 3 ila 5 cm uzunluğunda, 1,5 ila 3 cm genişliğinde, çoğunlukla 2 ila 3 teleksi loblu ve uç kenarları dişlidir. Çiçek başları tepede belirir, tek ya da birkaç adettir. Çiçek kurulu sapı 1,5 ila 2 cm uzunluğundadır. İnvolukrum kupa biçimli ve 1,5 ila 3 cm çapındadır. Filariler dört sıralıdır. Dilsi çiçekler soluk sarı ve zaman zaman beyaz uçludur. Tacı ise dikdörtgensi ila şeritsi ve 1,5 ila 2 cm uzunluğundadır. Dilsi çiçeklerin kapçığı darca üç kanatlıdır. Tüpsü çiçeklerin kapçığı 1 ya da 2 adet kabarık çizgilidir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir ancak günümüzde dünyanın büyük bölümüne yayılmıştır ve özellikle Uzakdoğu’da sebze değeri nedeniyle yetiştirilmektedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tarlalar, bahçeler, tahrip edilmiş araziler ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1200 metreye kadar olan rakımlarda Dilovası ve İzmit ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Glebionis coronaria dilimizde alagömeç adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince ekili alan anlamına gelir. Cinsin genellikle hububat tarlalarına yakın alanlarda görülmesine işaret eder. Türkçe adı olan kasımçiçeğinin bağıntısı açık değildir. Dilimizde kasım ayı ile özdeşleşen bir papatya daha vardır: Chrysanthemum (kasımpatı). Glebionis’in aksine kasımpatı gerçekten de kasım ayında (krizantem de denir) çiçek açar. Buradaki kasım ayı detayı, Glebionis cinsinin önceleri Chrysanthemum cinsine bağlı olması ile ilintili olsa gerek. Tür adı Latince taç anlamına gelir. Türün taç yaprakları oldukça gösterişlidir. Bu epitet genellikle çiçekleri taç olarak kullanılan bitkiler için kullanılır.

Gıda

Genç sürgün ve gövdeler çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Aromatik tadı olan çiçekleri çiğ olarak yenilmektedir. Ancak çiçeklerin merkezinin tadı acıdır ve bu nedenle sadece dilsi çiçekler kullanılmaktadır.