Glaucium flavum (Gündürmelâlesi)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Haşhâş mukarren (خشخاش مقرن) bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan mekon keratites (μήκων κερατῖτις)’in tercüme edilmesi ile elde edilmiştir. Metinlerimizde kullanılan deniz haşhâşı (دگيز خشخاشى) adı da aynı kökene sahiptir.

Dioscorides, siyatik, dizanteri, idrar güçlüğü ve karaciğer şikâyetlerinde kullanıldığını, hayvanlarda göz tedavisinde başvurulduğunu yazmıştır. Deniz kenarında yetiştiği, sarı çiçekli ve silikva benzeri meyveleri olduğu belirtilen bitki Anadolu’da siyatik, karaciğer ağrısı ve hayvanlarda göz rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılmıştır.

Tarihi

Yaprakları sığırkuyruğu yapraklarına benzer ve soluktur. Çiçekler sarı renklidir. Meyvesi çemen otunda olduğu gibi boynuza benzer ve adını da buradan almıştır. Tohumları siyah renkli olup haşhaş tohumuna benzer. Kök siyah renkli ve kalındır. Deniz kenarında ve engebeli arazilerde yetişir. Kökü suyla birlikte, suyun yarısı kalana kadar kaynatılırsa siyatik ve karaciğer hastalıklarını tedavi eder. Tohumu hidromel ile içilirse bağırsakları temizler. Yaprak ve çiçekler zeytinyağı ile uygulanırsa uyuza faydalıdır, ayrıca hayvanların gözlerindeki rahatsızlıkları giderir. DI 4-65.

Ceratitis adıyla bilinen yabani bir haşhaş türüdür. Meyvesi boynuz gibi kıvrık ve ucu sivridir. Yaprakları diğer haşhaş türlerine göre daha küçük ve daha incedir, tohumları hasat zamanı olgunlaşır. Ballı şarapla alınan tohumu müshildir. Zeytinyağında dövülen yaprakları yük hayvanlarının gözlerinde oluşan beyaz beneklere devadır. Yarısı kalana kadar suda kaynatılan kökü bel ve karaciğer rahatsızlıkları için reçete edilir. Yaprakları balla kançıbanına uygulanır. Glaucion ve paralium adları ile bilinir çünkü deniz kenarında ya da azotlu topraklarda yetişir.

Tanımı

60 cm büyüyebilir. Yapraklar mavimsi gri, dalgalı, tüylü, derimsi ve derin bölümlü ve mumsu bir tabakaya sahiptir. Meyvesi boynuz şeklindedir. Tohumlar Ağustos ile Eylül aylarında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Gölgeyi tercih etmez. Geçirgen toprağı ve kuru sıcak bölgeleri sever. Popüler bir süs bitkisidir. -10 dereceye kadar dayanıklıdır. Tohumlar bahar ya da güz aylarında doğrudan dışarı ekilebilir. Taban ve alt gövde yaprakları sapa sahipken diğer yapraklar sapsızdır. Yapraklar 7 ila 20 cm uzunluğunda ve 2,5 ila 5 cm genişliğindedir. Kenarları derince tırtıklıdır. Sarı ya da turuncuya yakın taç yapraklar ters yumurtamsı ve 5 ila 9 cm çapındadır. Olgun bitkilerde sap 4 cm. uzunluğundadır. Özsuyu turuncu renklidir ve kötü kokuludur. Güneşli bölgeleri ve geçirgen kumlu toprakları tercih eder.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak batı Asya, kuzey Afrika ve Avrupa’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Deniz kenarında görülür. Kandıra ve Körfez ilçelerinde gözlemlenmiştir. Mayıs ve temmuz ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 100 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde gündürme lâlesi adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince tozla kaplı anlamın gelir. Glauca, bir bitki bilim terimidir ve renkten bağımsız olarak bitkilerin soluk renkli bir yapı ile kaplı olduğunu belirtir. Cinsin yapraklarının rengine işaret eder. Tür adı Latince sarı anlamına gelir. Türün çiçek rengine işaret eder. Türün ikili adlandırmadan önceki adı “Papaver corniculatum flavo flore”dir.

Gıda

Tohumlarından tüketilebilir sarı renkli bir yağ elde edilir.

Tıp

Öksürük giderici olarak kullanılır. Kökleri çürüklere uygulanır.

Dikkat

Tohumlar dahil bitkinin tüm bölümleri zehirlidir, solunum yetmezliğinin aralarında bulunduğu bir dizi semptoma ve ölüme neden olabilir. Sedasyon ve yorgunluk gibi yan etkileri vardır, ayrıca halüsinojeniktir.