Glycyrrhiza echinata (Pıtırak meyan)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Meyân (ميان), bitkinin Farsçadaki karşılığı olan bûyân (بويان)’dan alınmıştır ve tatlı kök anlamını verir. Halîmî, sûs ve buyanın aynı bitki olup işlenerek ‘ırku’s-sûs, aslu’s-sûs ve rubbu’s-sûs adları ile hekimler tarafından göğüs hastalıklarında kullanıldığını yazmıştır. Metinlerimizde bitkinin Süryanicedeki karşılığı olan şuşa (ܫܘܫܐ)’dan alınma sûs (سوس) kelimesi de kullanılmıştır. Envâ-ı Emrâz’da, bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan glukoriza (γλυκύρριζα)’dan muharref, aglakûrizû (غلقورزو) kullanılmıştır. Sabuncuoğlu’na göre sûsen ve buyan aynı bitkidir.

Dioscorides, Kapadokya ve Pontus’ta yaygın olduğunu, mide yanması, göğüs, mesane, böbrek ve karaciğer şikâyetleri, cilt hastalıkları tedavisinde kullanıldığını, susuzluk giderici ve yara iyileştirici olarak yararlanıldığını; İbnü’l-Baytâr, öksürük, göğüs ile mesane şikâyetleri vakalarında kullanıldığını, susuzluk giderici olarak faydalanıldığını belirtmiştir. İbn-i Şerîf, Erzincan’dan geldiğini, kokusunun hoş ve kökünün beyaz renkli olduğunu, benefşe dibi ve süsen dibi etiketiyle attârlarda satıldığını, kitaplarda irsâ olarak geçtiğini yazmıştır.

Şerîf’in verdiği irsâ karşılığı hatalıdır. G. glabra’nın kökü Arapçada sûs (سوس) olarak geçmektedir, muhtemelen bu kelimeyi sûsen olarak okudu ve karşılığının da irsâ olduğunu düşündü.

Anadolu’da, menenjit, nezle, zatülcenp, ödem, göz ağrısı, boğaz rahatsızlıkları, göğüs hastalıkları, cilt hastalıkları, epilepsi, nefes darlığı, tüberküloz ve felç vakalarında kullanılmış, müshil, öksürük giderici ve taş düşürücü olarak faydalanılmış, şerbet yapımında kullanılmış, atlarda bademcik iltihabı vakalarında başvurulmuştur.

Bu maddeye Glycyrrhiza glabra taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.541-543.

Tarihi

Kapadokya ve Pontus’ta bolca yetişen bir bitkidir. Yaprakları sakızağacı yapraklarına benzer, parlak ve yapışkandır. Çiçekleri de sümbül gibidir. Meyve kurulu, çınar ağacında olduğu gibi küresel bir kedicik gibidir, meyveleri kırmızı renklidir ve mercimek meyvesine benzer, kökü gentiyan kökü gibi uzun, büzücü ve tatlıdır. Kök suyu pastil haline getirilir ve dil altına konur. Bu soluk borusuna faydalıdır ve ses kısıklığına iyi gelir. Üzüm pekmezi ile içilirse, mide ekşimesi, göğüs ve karaciğer rahatsızlıkları, mesane kaşınması ve böbrek şikâyetlerine faydalıdır. Ağızda eritilirse susuzluk gidericidir. Uygulandığında yaralara iyi gelir. Çiğnendiğinde ağza faydalıdır. Taze kökün kaynatılması da bu faydaları sağlar. DI 3-5.

Çalı görünümünde, sümbül benzeri çiçek kurulu olan ve meyvesi çınar toplarını andıran bir bitkidir. En iyisi Kilikya’da yetişen olup ardından Pontus gelir, kökü tatlıdır ve kullanılan parçası budur. Kökü asma kökü gibi uzundur. Kökü şimşir benzeri sarı renk olan, koyu renkli olandan üstündür, esnek kök de kırılgan kökten daha iyidir. Üçte biri kalana kadar kaynatılıp rahim ağzına yerleştirilen ilaçlara eklenir ancak genel amaç için bal kıvamına gelene kadar kaynatılır. Ayrıca dövülerek boğazla ilgili tüm rahatsızlıklar için merhem haline getirilir. Suyu ses için faydalıdır ve bu nedenle dilin altına yerleştirilir. Göğüs ve karaciğer için de iyidir. Açlık ve susuzluk giderici etkisi vardır, bu yüzden adipsos (susuzluk çekmeyen) denir. Tozu ağızdaki yaralar için serpilir, böbrek ağrısı ve cinsel organ yaraları için başvurulur. Çiğnenerek yaralara sürülürse kanama durdurucudur, bazıları mesane taşlarını attığını da öne sürmüştür. PL 22-11.

Tanımı

1 metre büyüyebilir. Gövde dik ve tüysüzcedir. Yaprakçıklar 4 ila 8 arası çift halinde, 15 ila 30 mm uzunluğunda ve 7 ila 15 mm genişliğinde, mızraksı ila genişçe eliptiktir Çiçek kurulu 2 ila 5 cm uzunluğunda, sıkı, küresel ila uzatılmıştır. Çanak dişleri 1 mm uzunluğundadır. Taç 5 ila 7 mm uzunluğunda ve beyaz ila leylak renklidir. Çiçekler erseliktir. Meyve 12 ila 16 mm uzunluğunda ve 6 ila 8 mm genişliğinde, sıkıştırılmış, dikenli ve kırmızı kahverengidir. Meyvelerde 1 ila 3 arası sayıda tohum bulunur. Tohumlar ekilmeden önce yirmi dört saat önce ılık suda bekletilmelidir. -10 dereceye kadar dayanıklıdır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrupa ve batı Asya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler] Sulak alanlarda görülür. İzmit ve Kandıra ilçelerinde gözlemlenmiştir. Haziran ve temmuz ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1200 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde pıtırak meyan, dikenli meyan ve şirin meyan adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca tatlı köklü anlamına gelir. Cinsin rizomlarından meyan elde edilmesine işaret eder. Dilimizdeki meyan kelimesi Farsça kaynaklıdır ve güzel kokulu anlamına gelir. Tür adı Latince dikenli anlamına gelir. Türün meyve yapısına işaret eder. Özgün tanımda bu “leguminibus echinatis” olarak belirtilmiştir.

Gıda

Kökler çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Kökü tatlandırıcı olarak kullanılır. Köklerinden yapılan çay susuzluk gidericidir. Kökü glycyrrhizin içerir ve bu şekerden elli kat daha tatlıdır.