Cynodon dactylon (Ayrık otu)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Ayrık (ايرق), bitkinin Türkçedeki karşılığıdır. Halîmî, necm, necîl ve ayrığın aynı bitki olduğunu ifade etmiştir. Muhtemelen aynı ailede yer alan bugdây, arpa, çâvdâr gibi hububattan ayrı tutmak için kullanılmış olabilir. Bu bitki insanlar tarafından tüketilmez ancak at ve eşekler severek tüketir. Kaynaklarımızda ayrıca bitkinin Arapça karşılıkları olan necîl (نجيل) ve sîl (ثيل) ile birlikte diğer bir Türkçe ismi olan sıgır otu (صغر اوتي) da tercih edilmiştir. Bu isimlerin tamamı ilk sırada yer verdiğimiz modern Cynodon dactylon’un isimleridir, ikinci sırada verdiğimiz Parnassia palustris

için metinlerimizde isim belirtilmemiş, aşağıda da değindiğimiz üzere sîl maddesi içinde değerlendirilmiştir. Bu bitki günümüzde yürek yaprağı olarak bilinmektedir.

Dioscorides, agrostisin büyükbaş hayvanlar için besleyici olduğunu, karın ağrısı ve ağrılı idrar vakalarında başvurulduğunu, taş düşürücü ve yara iyileştirici olarak faydalanıldığını; agrostis en parnassonun yapraklarının sarmaşığa benzediğini, çiçeklerin beyaz renkli olduğunu, kökünün değerli bir göz ilacı olduğunu, tohumlarının ise idrar söktürücü

ve kusma durdurucu olduğunu yazmıştır.

Bitkiler, idrar yolu hastalıkları, göz rahatsızlıkları ve kalp rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılmış, taş düşürücü ve idrar söktürücü olarak faydanılmıştır. Burada verilen bilgiler iki farklı bitkiden derlenmiştir. Bizce bunun nedeni, Dioscorides’in agrostis (ἄγρωστις) ve agrostis en parnasso (ἄγρωστις ἐν τῷ παρνασσῷ) maddelerinde yer verdiği bitkilerin birbirine benzeyen iki bitki olduğu düşünülmesidir, oysa bu iki bitkinin isim benzerliği dışında hiçbir benzerlikleri yoktur.

Tarihi

Meşhur bir bitkidir. Gövdeler boğumlu ve sürünücü olup boğumlardan köklenir. Kök eklemli ve tatlıdır. Küçük ve büyükbaş hayvanlara yem olarak verilir. Kökü öğütülerek sarılırsa yaraları kapatır. Kaynatılarak içilirse kolik, idrar güçlüğü ve mesane yaraları için iyidir, taşları da kırar. DI 4-29.

Tanımı

30 cm büyüyebilir. Rizomlar yayılıcı, tüysüz, saman sarısı ve boğumlarda köklenir. Gövde dik ya da yükselici, tabanda dirsekli, pürüzsüz ve tüysüzdür. Yaprak ayası şeritsi mızraksı, 6 cm uzunluğunda, sivri ve kenarları pürüzlüdür. Başak 2 ila 4 arası sayıda, 3 ila 7 cm uzunluğunda ve tüysüzdür. Başakçık 2 ila 2,5 mm uzunluğunda, oldukça kısa saplı, soluk yeşil ya da mor bezelidir. Dış kavuz şeritsi mızraksı ve 1 ila 2 mm uzunluğundadır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak kuzey yarımkürede yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Yamaçlar, dere kenarı, tarlalar, yol kenarı ve tahrip edilmiş arazilerde görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Nisan ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde köpek dişi ayrığı, beygirotu ve ayrık otu adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca köpek dişi anlamına gelir. Cinsin rizom ve filizleri üzerindeki sivri yapılarına işaret eder. Tür adı Antik Yunanca parmak gibi anlamına gelir. Türün çiçek kurulu yapısına işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Gramen dactylon, folio arundinaceo, majus aculeatum”dur.

Tıp

Bitkinin tamamı ve ayrıca üst bölümleri kaynatılarak hemoroit, diyabet, astım, bronşit, öksürük, karın ağrısı, böbrek taşı ve kumu vakalarında kullanılır. Bitki; değiştirici, antiseptik, iştah açıcı, büzücü, yatıştırıcı, arındırıcı, idrar söktürücü, yumuşatıcı, terletici ve yara iyileştiricidir. Kökü kaynatılarak kanamayı durdurmak için kullanılır. Suyu büzücüdür ve yara ile kesiklere uygulanır. Dahili olarak kronik ishal ve dizanteri tedavisinde kullanılır. Yaprak suyu histeri, epilepsi ve cinnet tedavisinde kullanılmıştır. Karanfil (Syzygium aromaticum) ile birlikte parazit düşürücü olarak kullanılır.