Galatella linosyris (Çalı galeteli)

derleyen:

Özet

Galatella linosyris (Çalı galeteli) genelde makilik alanlarda görülen ve güz başından kış başına kadar çiçek açan bir bitkidir.

Hiyerarşi

Plantae

Bitkiler

Asterales

Papatya takımı

Asteraceae

Papatyagiller

Galatella

Galatel

Türk Uygarlığındaki yeri

Hurûsukûmâ (خروسقوما), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan khrusokome (χρυσοκόμη)’den muharreftir ve altın başlı anlamına gelir. Metinlerimizde buna uygun olarak altun başı (التون باشي) adı da kullanılmıştır.

Bitkiyi güz aylarında makilik alanlarda görüyoruz. En çok yarım metre boylanabilen dik bir gövde üzerinde çok sayıda parlak sarı renkli çiçekler taşımaktadır.

Halihazırda Türkçe bir adı yoktur ve bilimsel adından bozma galetel kelimesi kullanılmaktadır. Altun başı adı bitkinin hem morfolojisi ile uyumlu olması hem de Türkçe bir isim olması nedeniyle, bitkinin güncel Türkçe adı için kullanılması bizce yerinde olacaktır.

Dioscorides, karaciğer şikâyetleri ve zatürre vakalarında kullanıldığını, rahim temizleyici olarak faydalanıldığını aktarmıştır. Galen, akciğer ve karaciğer şikâyetlerinde kullanıldığını ve âdet söktürücü olarak faydalanıldığını yazmıştır.

Bir karış boylandığı, gölgeli taşlık bölgelerde yetiştiği ve zûfâya benzediği belirtilen bitki Anadolu’da, karaciğer ağrısı ve akciğer iltihabı vakalarında kullanılmış, ayrıca âdet söktürücü olarak faydalanılmıştır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.406-407.

Tarihi

Yapraklar Hyssopus yapraklarına benzer ve küme halindedir. Kökü Helleborus kökü gibi tüylü ve incedir. Tadı serviyi andırır ve hafif tatlı ekşidir. Gölgeli taşlık yerlerde yetişir. Kökü karaciğer hastalığı olanlar ve akciğer iltihabı bulunanlar için uygundur. Ayrıca hidromel ile kaynatılarak rahimi temizlemek için alınır. DI 4-55.

Chrysocome ve chrysitis adları ile bilinir, çiçekleri altın renkli salkımlar oluşturur. Kökü siyah renkli olup tatlıdır. Taşlı ve gölgeli yerlerde yetişir. Kökü ısıtıcı ve büzücüdür. Karaciğer ve akciğer hastalıkları için içilir. Bunun yanında hidromelle kaynatılırsa rahim ağrılarına iyi gelir. Âdet söktürücüdür. Çiğ alınırsa ödemi dağıtır. PL 21-26.

Tanımı

Galatella linosyris (Çalı galeteli) genellikle 10 ila 50 cm büyüyebilen bir bitkidir. Yapraklar şeritsi mızraksı ila ters mızraksı, tüysüz, kenarlı sivilceli, üst yüzeyde salgılı çillidir. Taban yaprakları çiçeklenme zamanından önce solar. Orta yapraklar 10 ila 50 mm uzunluğunda ve 1 ila 3 mm genişliğinde, üst bölümdekiler 3 ila 10 mm uzunluğunda ve 1 mm genişliğindedir. Çiçek başları 3 ila 10 arası yalancı şemsiye halinde ve nadiren tektir. İnvolukrum 1 cm genişliğinde, filariler dikdörtgensi mızraksı, tepede sipsivridir. Taç 6,5 ila 8 mm uzunluğunda, loblar eliptik mızraksıdır. Kapçık 3 ila 4 mm uzunluğundadır. Sorguç 5 ila 6 mm uzunluğundadır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Kuzey Afrika, Kafkasya ve Avrupa’da yayılış gösterir. [HaritaSinonimlerHerbaryum] Çalılık ve yamaçlarda görülen bitki umumiyetle eylül ve kasım ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 700 metreye kadar olan rakımlarda İzmit, Kandıra ve  Gebze ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde çalı galeteli adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince Galatae’ya anlamına gelir. Mitolojide Acis’in, Tepegöz Polyphemus tarafından kıskançlık nedeniyle öldürülen sevgilisi. Acis, öldürülen sevgilisini bir nehir ruhuna dönüştürmüştür. Acis ise Avrupa ve kuzey Afrika’ya özgü başka bir soğanlı bir bitki cinsine adını vermiştir. Cinsin Türkçe adı olan galetel bilimsel adından üretilmiş gibi gözükmektedir. Ortaçağ Türkçe metinlerinde bitki altunbaşı olarak geçmektedir. Tür adı Antik Yunanca sarı keten anlamına gelir. Bitkinin Linum (keten) cinsi ile bir ilgisi yoktur ancak görünen o ki renk ve yaprak biçimi ile bağlantı kurulmuştur. Diğer bağıntı olasılığı ise Linaria (nevruz otu) cinsidir. İkili adlandırma öncesi adı “Linaria, folioso capitula luteo, major”dur.

Fotoğrafları