Tanımı
10 ila 50 cm büyüyebilir. 7 ila 9 mm uzunluğunda pembe çiçekleri olur. Bunlar iki dudaklı ve mahmuzludur. Taç açık mor ve siyah uçludur. Dört adet taç yaprak görülür. Çanak yaprak sayısı iki, ercik sayısı altıdır. Yapraklar mavimsi yeşil renkli, almaşlı dizilişli ve saplıdır. Tohumlar haziran ve ağustos aylarında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Güneşli bölgeleri ve nemli geçirgen toprakları tercih eder.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak batı Asya, kuzey Afrika ve Avrupa’da yayılış gösterir. [Harita, Herbaryum] Tarlalar, yol kenarı ve yamaçlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Nisan ve haziran ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 700 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde şahtere adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince duman anlamına gelir. Cinsin çiçeklerin yarı saydam renklenmesine atıftır. Özellikle sabah saatlerinde toprağın üzerinden duman çıkıyormuş görünümü sergilerler. Ayrıca cinse bağlı Fumaria officinalis’in dumanı çeşitli rahatsızlıkların tedavisinde kullanılmıştır. Yine başka bir etimolojik bağıntı olarak, bitkilerin göze uygulandığında dumana maruz kalan gözlerde olduğu gibi gözlerin yaşarmasına neden olması gösterilebilir. Daha düşük bir ihtimal olsa da son olarak şu bilgiyi de verelim: Avrupa’da kahinler yer altı ruhlarını çağırmak için ateşe bitkinin saplarını atardı. Cinsin Türkçe adı olan şahtere Farsça orijinlidir ve hükümdar teresi (شاهترج) anlamına gelir. Bitki Arapça kaynaklarda zaman zaman hükümdar baklası (بقلة الملك) olarak anılır. Cinsin Türkçe adı ise bey börkü idi. Tür adı Latince tedavi edici anlamına gelir. Türün geleneksel olarak tedavi amaçlı olarak kullanılmasına işaret eder.
Türk Uygarlığındaki yeri
Şâhterec (شاهترج), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır ve sebzelerin sultanı anlamını verir. Halîmî, penine, şâhtere ve şâhterecin aynı bitki olduğunu belirtmiş, İshâk bin Murâd ise bitkinin Türkçe adının beg börki (بك بوركي) olduğunu ifade etmiştir. Günümüzde bitki şahtere adı ile bilinmektedir ve beg börki, bütün özgünlüğüne rağmen kullanılmamaktadır.
Dioscorides, görüşü keskinleştirdiğini ancak gözyaşına neden olduğunu, kaş dökülmesi vakalarında kullanıldığını; Bîrûnî, göze ve kalbe faydalı olduğunu; el-İsrâ’îlî, mide ve diş etlerine faydalı olduğunu, iştahı açtığını; İshak bin İmrân, kusmayı önlediğini; Şerîf, suyunun bit ve sirkeyi öldürdüğünü kaydetmiştir.
Şâhterec Anadolu’da, hemoroid, cilt hastalıkları, saçkıran, sarılık, idrar yolu hastalıkları, diş hastalıkları, baş ağrısı, melankoli ve göz hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, uyutucu, idrar söktürücü, mide güçlendirici ve kusma durdurucu olarak faydalanılmıştır. Toplandıktan sonra gölgede kurutulup kapalı kaplarda saklanması halinde bir yıl boyunca etkisini kaybetmeyeceği belirtilen bitki, şerbet yapımında kullanılmış, kesici bir aletle atın damarının kesilmesi halinde başvurulmuş suyu, kına ile karıştırılarak cilt sorunlarında kullanılmış, ayrıca gargara yapılmasının dişlere faydalı olduğu belirtilmiştir.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.638-639.
Tarihi
Dioscorides 4-109: Yaprakları kişniş yapraklarına benzer ve kül renklidir. Çiçek mor renklidir. Suyu keskin olup görüşü keskinleştirir. Gözlerin yaşarmasına da neden olur ve adını buradan alır. Sakızla uygulanırsa çekilen kaşların tekrar uzamasını sağlar. Yenildiğinde safayı idrar yoluyla atar.
Tıp
Geleneksel olarak göz tedavisi ve cilt lekelerini geçirmek için kullanılırdı. Böbrek temizleyicidir. Spazm çözücü, müshil, safra söktürücü, terletici, idrar söktürücü ve tonik etkilidir. Migren ve hemoroit vakalarında başvurulmuştur.
Dikkat
Zehirli bir bitkidir. Epilepsi rahatsızlığı olanlar ile hamileler ve emziren kadınlar uzak durmalıdır. Aşırı dozu hipnotik ve sedatif etkilere neden olabilir ve solunum sistemini işlemez hale getirerek ölüme neden olabilir.
Fotoğrafları
