Fraxinus excelsior (Adi dişbudak)

derleyen:

Anahtar kelimeler: Avrupa-Sibirya elementi, Boya bitkisi, Tehdit altında olmayan bitki, Tıbbi bitki, Yenilebilir bitki.

Tanımı

Fraxinus excelsior (Adi dişbudak) genellikle 20 metre büyüyebilen bir ağaçtır. Gövde çoğunlukla 2 metre çapa ulaşmaktadır. Taç uzun ve dardır. Genç ağaçlarda gövde pürüzsüz ve soluk kahverengi iken, yaşlı ağaçlarda dikey çatlaklar görülür. Sürgünler kalın, yeşilimsi gri, tomurcuklar siyah renklidir. Tomurcuk rengi onu diğer dişbudak türlerinden ayırır. Yapraklar karşılıklı dizilişli, 20 ila 35 cm uzunluğunda, teleksi bileşiktir. Bunlar 7 ila 13 yaprakçıklıdır, yaprakçıklar testere dişli kenarlı, eliptik ya da darca eliptik, 3 ila 12 cm uzunluğunda, 1 ila 3 cm genişliğinde ve yaprak eksenleri üzerinde sapsızdır. Kulakçık yoktur.

Çiçekler salkım halindedir, yapraklardan önce görülür ve çiçek örtüsü yoktur. Dişi çiçekler erkek çiçeklerden uzundur, koyu mor renkli ve taç yapraksızdırlar. Hem erkek hem de dişi çiçek aynı ağaçta bulunabilir. Bir ağaç bir yıl sadece erkek bir yıl da sadece dişi çiçek üretebilir. Kanatlı fındık 2,5 ila 4 cm uzunluğunda ve 5 ila 8 mm genişliğindedir. Bunlar kış aylarında salkım halinde kalırlar. Meyve henüz tamamen olgunlaşmamışsa hemen çimlenebilir. Olgun meyvelerin çimlenmesi için üzerinden iki kış geçmesi gerekir. Yaklaşık 250 yıl yaşayabilmektedir.

Dişbudak ile ilgili bilgi → Fraxinus || Zeytingiller ile ilgili bilgi → Oleaceae

Anahtar

Kapat

1. Dalcıklar, yaprak sapı ve eksen çıplaktır subsp. excelsior

1. Dalcıklar, yaprak sapı ve eksen yoğun biçimde havlıdır subsp. coriariifolia

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Batı Asya ve Avrupa’da yayılış gösterir. Sulak alanlar ve ormanlarda görülen bitki umumiyetle mart ve nisan ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Harita → Alt türler → Sinonimler → Herbaryum

Etimoloji

Cins adı Latince yıldırım anlamına gelir ve bu bağlamda cinsin yıldırım çekme özelliğine işaret etmektedir. İkinci bir görüş ise mızrak kelimesini önerir, ağaçlar mızrak yapımında kullanılırdı. Son görüş ise Antik Yunanca çit anlamına geldiği yönündedir. Ağaçların binaları çevreleyen ucu sivri çitleri inşa etmek için kullanılmasına işaret eder. Epitet Latince yüksek anlamına gelir ve açık bir şekilde türün boyuna dikkat çekmektedir.

Gıda

Ham tohumlarından turşu yapılmıştır. Ayrıca yaprakları çaylara eklenmiştir. Tohumlarından mutfaklık yağ elde edilmiştir.

Yapraklarında yeşil boya elde edilmektedir. Kabuk tanen bakımından zengindir. Ayrıca çeşitli ahşap mobilyaların yapımında kullanılmaktadır.

Tıp

Yapraklar büzücü, terletici, hafifçe idrar söktürücü, müshildir. Bunun yanında kabuk büzücü ve acı bir toniktir. Ayrıca kanatları da dahil olmak üzere tohumlar gaz giderici olarak kullanılmıştır.

Geviş getiren hayvanlar için zehirlidir. Diğer yandan hassas insanlarda dermatite neden olabileceği rapor edilmiştir.

Tarihi

Mürrân (مران), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır. Kızılcık ağacına benzediği kaydedilen bitkinin kabuğunun külü zehirli hayvan sokması vakaları ile cilt hastalıklarının tedavisinde kullanılmıştır. Kabuğun tozunun içilmesinin ölüme neden olduğu belirtilmiştir. Bu maddedeki bilgiler, Dioscorides’in melia (μελία) maddesi ile aynıdır, bu durumda iki dişbudak türü karıştırılmış olmalı. Biz melia ile kastedilen bitkiyi, lisân el-asâfir maddesinde ele aldık.