Euphorbia (Sütleğen)

Tanımı

Tek evcikli, tek, iki ya da çok yıllık otlar ya da çalılardır. Sütlü bir özsuları vardır. Gövde yaprakları genellikle almaşlı, nadiren karşılıklı, zıt çiftler halinde ya da halkavi dizilişli, sapsız ya da nadiren saplıdır. Çok sayıda agresif işgalciyi bünyesinde barındırır. Cins dünyanın büyük bölümünde yayılış gösterir. Cinse bağlı Euphorbia pulcherrima ülkemizde Atatürk çiçeği olarak bilinir.

Etimoloji

Cins Euphorbus’a adanmıştır. Antonius Musa’nın kardeşidir ve Moritanya kralı Juba’nın hekimidir. Atlas dağlarında keşfettiği bir sukulent türünün laksatif etkilerini yazmış, bu nedenle kral tarafından bu sütleğene onun adı verilmiştir.

Türk Uygarlığındaki yeri

Sütligen (سوتلگن), bitkilerin Türkçe ismidir ve bitkilerin hasar aldıklarında sızdırdıkları sütü andıran usareye işaret eder. Bitkiler için kullanılan diğer isim olan yetû‘ (يتوع) ise bitkilerin Süryanicedeki karşılığı olan yattua (ܝܬܘܥܐ)’dan alınmıştır. Sütligen ve yetû’ kelimeleri bir türün değil, özellikleri bakımından birbirine yakın en az yedi bitkinin ortak adıdır, hem fizyolojik hem de kullanımları bakımından yakındırlar ve Yunanca metinlerde özgün isimleri olmasına karşın Arapça ve Türkçe metinlerde özel isme sahip değillerdir. Bu bitkilerin tamamı Euphorbia cinsine bağlıdır.

Tithumalos characias (τιθύμαλλος χαρακίας)’ın göz ve ciltle temasının tehlikeli olduğu, dâhili olarak da doğrudan kullanılmayıp encîrin içinde ya da bala sarılarak alınması gerektiği belirtilmiş, cilt rahatsızlıkları ve diş ağrısı vakalarında kullanılmış, balgam söktürücü, kusturucu ve tüy dökücü olarak faydalanılmıştır. Tithumalos paralios (τιθύμαλλος παράλιος), tithumalos dendrites (τιθύμαλλος δενδρίτης) ve tithumalos mursinites (τιθύμαλλος μυρτίτης)’in üstteki maddedeki bitki ile benzer kullanıma sahip olduğu ancak daha güçlü bir kusturucu olduğu; tithumalos kuparissios (τιθύμαλλος κυπαρισσίας)’in ilk bitki ile aynı etkiye sahip olduğu; tithumalos helioskopios (τιθύμαλλος ἡλιοσκόπιος)’un zayıf etkili olmakla birlikte ilk bitki ile aynı etkiye sahip olduğu; tithumalos platyphyllos (τιθύμαλλος πλατύφυλλος)’un da ilk bitki ile benzer kullanıma sahip olmasının yanı sıra müshil etkisine sahip olduğu, ayrıca suya bırakıldığında balıkları öldürdüğü kaydedilmiştir.

Hubeyş bin el-Hasan, dikkatsiz kullanıldığında cildi tahriş ettiğini ve iç organlara zarar verdiğini yazmıştır. Sütligen Anadolu’da, siğil, cilt sorunları ve diş ağrısı vakalarında kullanılmış, iltihap giderici olarak faydalanılmıştır. Yazı yazmak için kullanılmış, yazının üzerine yumuşak toprak dökülmeden okunamayacağı belirtilmiştir.

Tarihi

[Euphorbia characias]: Gövdesi bir arşın uzunluğunda, kırmızı renkli ve keskin beyaz renkli sütlü bir usaresi vardır. Yapraklar zeytin yapraklarına benzer ancak daha uzun ve daha dardır. Kök sağlam yapılı ve odunsudur. Tepede küçük fincanlara benzeyen oyuklar vardır ve meyve de burada olur. Engebeli ve dağlık yerlerde yetişir. Sütlü suyu su karıştırılmış ekşi şarapla alındığında balgam ve safrayı dışarı atar. Hidromelle alınırsa kusturucudur. Usare hasat zamanı, sürgünler doğranarak toplanır. Bir kapta saklanmalıdır. Bazıları suyu acıburçak unu ile karıştırarak acıburçak tohumu büyüklüğünde haplar yapar. Bazıları kurutulan incirlerin üzerine üç dört damla bu usareden damlatarak saklar. Ayrıca havanda dövülerek de saklanır. Usare toplanırken rüzgâra karşı durulmamalı, eller göze temas ettirilmemelidir. Toplama başlamadan önce özellikle yüz ve boyun olmak üzere açıkta kalan yerlere içyağı ya da şarap eklenmiş zeytinyağı sürülmelidir. Usare boğazı da tahriş eder, bu nedenle dâhili kullanım için hapları balmumu ya da kaynatılmış bal ile kaplamak gerekir. Yeni yapılan usare güneş altında zeytinyağı ile sürülürse mevcut saçları dökerek yeni çıkanların sarı renkli ve ince olmasını sağlar. Diş ağrısının dindirmek için diş boşluklarına yerleştirilir, ancak dişi balmumu ile kaplamak gerekir yoksa usare sızarak dile ve boğaza zarar verir. Sürüldüğünde cilt altına yayılan siğiller, boyunlu siğiller, siğil çıkıntıları ve deri dökülmelerini iyileştirir. Gözün iç kısmında gelişen zarlar, kançıbanı, kangren ve fistüller için uygundur. Meyvesi sonbaharda toplanır, güneşte kurutulur, ince kıyılır, kepekleri alınır ve temiz bir kapta saklanır. Kuru yapraklar da benzer biçimde saklanır. Bu şekilde saklanan meyve ve yapraklar da usare ile benzer faydaları gösterir. Bazıları usareyi Lepidium campestre ve peynirle de saklar. Kökü hidromele serpilip içilirse bağırsakları temizler. Sirke ile kaynatılıp gargara yapılırsa diş ağrısını dindirir.

[Euphorbia myrsinites]: Daphne laureola’ya benzer. İki yılda bir cevizi andıran ve tadıldığında dili yakan bir meyve verir. Engebeli arazilerde yetişir. Usare, kök, meyve ve yapraklar Euphorbia characias ile aynı özelliklere sahiptir ancak Euphorbia characias’ın kusturucu özelliği daha kuvvetlidir.

[Euphorbia paralias]: Deniz kenarında yetişir. Gövde dik ve kırmızımsıdır. Yapraklar keten yapraklarına benzer. Çiçekler beyaz renklidir. Bitkinin tamamı ve kökü sütlü usare ile doludur. Euphorbia characias ile aynı şekilde saklanır ve kullanılır.

[Euphorbia helioscopia]: Yaprakları semizotu yapraklarına benzer ancak daha ince ve daha yuvarlaktır. Gövde sütlü usare ile doludur. Tepede dereotu gibi bir çiçek kurulu vardır ve meyveler küçük keseler içinde gibidir. Güneş batarken yapraklarını çevirir, adını da bundan alır. Harabeler ve yerleşim alanlarının yakınlarında yetişir. Euphorbia characias ile aynı şekilde saklanır ve kullanılır ancak onun kadar kuvvetli değildir.

[Euphorbia cyparissias]: Bir karış uzunluğunda, kırmızımsı bir gövdesi vardır. Genel olarak çam fidesini andırır ve adını da bundan alır. Euphorbia characias ile aynı şekilde saklanır ve kullanılır.

[Euphorbia dendroides]: Kayaların üzerinde yetişir. Meyvesi Euphorbia characias meyvesine benzer, onunla aynı şekilde saklanır ve kullanılır.

[Euphorbia platyphyllos]: Sığırkuyruğunu andırır. Kökü, usaresi ve yaprakları bağırsakları temizler. Doğranarak suya bırakırsa balıkları öldürür. Euphorbia characias ile aynı şekilde saklanır ve kullanılır. DI 4-164.