Euphorbia peplis (Kıyı sütleğeni)

derleyen:

Tanımı

20 ila 40 cm büyüyebilir. Yatık ve sukulenttir. Tabandan tipik olarak dört gövde çıkar ve bunlar genellikle morumsudur. Yapraklar karşılıklı dizilişli, oraksı dikdörtgensi, 1 ila 2 cm uzunluğunda, grimsi yeşil renkli ve kırmızımsı mor damarlıdır. Kulakçık ipliksi ve 1 ila 1,5 mm uzunluğundadır. Salgı bezleri kırmızımsı kahverengi ve dar beyaz ya da pembe eklentilidir. Meyve 4 ila 5 mm çapında ve sıklıkla morumsudur. Tohumlar armutsu ya da oval, 2,5 ila 3 mm uzunluğunda, pürüzsüz ve soluk gri renklidir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak batı Asya, Avrupa ve kuzey Afrika’da yayılış gösterir. [HaritaSinonimlerHerbaryum] Deniz kenarında görülür. Kandıra ilçesinde gözlemlenmiştir. Haziran ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 50 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde kıyı sütleğeni adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins Euphorbus’a adanmıştır. Antonius Musa’nın kardeşidir ve Moritanya kralı Juba’nın hekimidir. Atlas dağlarında keşfettiği bir sukulent türünün laksatif etkilerini yazmış, bu nedenle kral tarafından bu sütleğene onun adı verilmiştir. Tür adı Antik Yunanca semizotu anlamına gelir. İlk defa Dioscorides tarafından kullanılmıştır ve türün Portulaca oleracea (semizotu) ile benzerliğine işaret eder.

Türk Uygarlığındaki yeri

Halbîsâ (حلبيثا), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan peplis (πεπλίς) ile hayli yakındır. Metinlerimizde bitki için yabân tohmekân (يبان تخمكان) adı da tercih edilmiştir. Bitkiyi, deniz kenarındaki kumlu alanlarda görüyoruz. Peplis kelimesi Antik Yunancada tohmekânın adları arasında yer alır ve iki tür arasındaki morfolojik benzerliğe işaret eder.

Dioscorides, balgam söktürücü olarak yararlanıldığını yazmıştır. Bitki Anadolu’da, diş rahatsızlıkları, kulunç ve ödem vakalarında kullanılmış, iltihap giderici ve müshil olarak faydalanılmıştır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.357.

Tarihi

Yaprakları semizotu yapraklarına benzeyen ancak yuvarlak ve altı da kırmızı olan sütlü usare ile dolu bir bitkidir. Deniz kenarında yetişir. Meyvesi Euphorbia peplus meyvesine benzer, onun gibi saklanır ve aynı şekilde kullanılır. DI 4-168.

Yabani semizotu peplis adıyla bilinir, faydaları da semizotu kadar üstün değildir. Zehirli okların etkisini nötralize ettiği, ayrıca yılanların zehrine karşı yenilir ya da yaranın üzerine sürülürse etkili olduğu belirtilir. Suyunun kuru üzüm şarabı Hyoscyamus zehirlenmesinin antidotu olduğu iddia edilir. Tohumun da aynı şekilde etkili odluğu söylenmiştir. Şarapla dövülerek uygulanırsa baş ağrısına şifadır. Çiğnenerek balla yaralara uygulanır. Her yaştan insanda göz kayması vakalarında polenta ile alın ve şakaklara uygulanır. PL 20-81.

Fotoğrafları