Hîrî (خيري), bitki için kullanılan Farsça isimdir. Bu kelime bitkinin bilimsel adı olan cheiri’de de kendini gösterir. Kökeni Antik Yunancada el anlamına gelen kheir (χείρ) kelimesi olabilir. Bu bitki, Antikçağ’da düğün, cenaze gibi seremonilerde elde taşınıyordu. Bitki için metinlerimizde ayrıca Farsça kökenli şebboy (شببوی), mısır benefşesi (مصر بنفشسي) ve saru menşûr (صارو منثور) isimleri de kullanılmıştır. Halîmî, şeb-bûy ve mensûr adları ile bilindiğini, iri sarı çiçeklerinin olduğunu, geceleri hoş bir koku yaydığını ancak gündüzleri

kokmadığını; ayrıca sarı, mavi ve menekşe renkli çiçekler açtığını, yağının çıkarıldığı ve hekimler katında meşhur olduğunu belirtmiştir. Dioscorides, apış arası çatlağı, gut ve rahim iltihabı vakalarında kullanıldığını, düşük yaptırıcı ve âdet söktürücü olarak faydalanıldığını; Temimî, yağının saçları güçlendirdiğini; Gâfikî, diş ağrısını gidermek için kökünün kullanıldığını kaydetmiştir. Anadolu’da, kulak ağrısı, kadın hastalıkları, ağız ağrısı, eklem şişi, diş ağrısı ve

hafakan vakalarında kullanılmış, ayrıca cinsel istek arttırıcı, ağız kokusu giderici, âdet söktürücü, düşük kalıntıları atıcı, yağı müşk ile birlikte geciktirici ve cinsel istek arttırıcı olarak faydalanılmış, vücuda giren sivri aletlerin (ok başı gibi) çıkarılmasında başvurulmuştur. İbn-i Şerîf, çiçeklerinin sarı, menekşe ve beyaz renklerinde olduğunu, en etkili olanın sarı renkli çiçekli olan olduğunu ve geceleri koktuğu için şebboy olarak adlandırıldığını kaydetmiştir.

Bu maddeye Matthiola incana taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.398-399.

Tarihi

Şebboy meşhurdur. Çiçekleri farklı renklerde olur. Tıbben en faydalı olanı sarı çiçekli olandır. Kurusu kaynatılarak oturma banyosuna eklenirse rahim iltihaplarına iyi gelir ve âdet söktürücüdür. Balla anal çatlaklara uygulanır. Meyvesi şarapla içildiğinde ya da balla rahim ağzına yerleştirildiğinde âdet söktürücüdür ve fetüsü dışarı çeker. Kökü dalağı azaltır ve sirke ile uygulandığında dalak hastalarına yardımcı olur. DI 2-123.

Tanımı

Erysimum × cheiri (Sarı şebboy) genellikle 15 ila 50 cm arasında büyüyebilen çalımsı bir bitkidir. Gövde yükselici ya da diktir. Yapraklar darca eliptik ila mızraksı, kenarları düz ya da zayıfça dişli ve özellikle erken dönemde ağarmıştır. Çanak yapraklar morumsu yeşil renklidir. Taç yapraklar turuncu ila sarı renklidir. Çiçekler güçlü bir kokuya sahiptir. Meyve ağarmış ve düzdür.

Gözlem bilgileri

Bitkinin anavatanı büyük ihtimalle Yunanistan’dır ancak çok erken dönemde Akdeniz havzasına dağılmıştır. Günümüzde dünyanın büyük bölümünde yetiştirilmektedir. [Harita, Sinonimler] Kayalık yamaçlar, yol kenarı ve bahçelerde görülen bitki umumiyetle mart ve mayıs ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde sarı şebboy adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca kurtarıcı anlamına gelir. Cinse bağlı çok sayıda türün tıbbi özelliklerine işaret eder. Tür adı Antik Yunanca elde anlamına gelir. Antikçağda türün çiçeklerini düğün, şölen gibi etkinliklerde kadınlar tarafından elde taşınırdı.

Tıp

İdrar söktürücü ve adet akışı teşvik edicidir. Küçük dozda alındığında kalbe faydalıdır. Çiçek ve gövdeler romatizma tedavi edici, spazm çözücü, adet akışı teşvik edici müshil ve kardiyotoniktir. Ayrıca iktidarsızlık ve felç durumlarında başvurulur. Bunun yanında tohumları cinsel istek arttırıcı, idrar ve balgam söktürücüdür.