Eruca sativa (Roka)

Hüseyin Doğan

256 yıl önce

Özet

Eruca sativa (Roka) özellikle mutfak değeri nedeniyle dünyanın büyük bölümünde yetiştirilen meşhur bir bitkidir.

Hiyerarşi

Plantae

Bitkiler

Brassicales

Turp takımı

Brassicaceae

Turpgiller

Eruca

Roka

Türk Uygarlığındaki yeri

Circîr (جرجير), bitkinin Arapça adıdır. Bu bitki için günümüzde Yunancadan alınmış roka (ρόκα) adı kullanılmaktadır. Bu kelime ile yakın yazılışa sahip circir (جرجر) ise Farsçada baklanın adlarından biridir. Dioscorides, çiğ olarak tüketildiğini, bağırsaklara faydalı olduğunu, idrar söktürücü, sindirim kolaylaştırıcı ve cinsel istek arttırıcı olarak yararlanıldığını yazmıştır.

Vagbata, tümör dağıtmada oldukça etkili olduğunu; İbni Sînâ, bostanî (hortensis) ve berrî (incultus) olmak üzere iki türünün bulunduğunu; İbn Varrâk, şişkinlik ve baş ağrısına neden olmakla birlikte cinsel isteği arttırdığını; Râzî, baş ağrısı, baş dönmesi ve görmede bulanıklığa neden olduğunu; Temimî, terlemeyi önlediğini; Tadekî, cinsel isteği arttırdığını yazmıştır.

Bitki Anadolu’da, hemoroit, cilt rahatsızlıkları ve tırnak yarılması vakalarında kullanılmış, ayrıca cinsel istek arttırıcı, idrar söktürücü ve panzehir etkisinden faydalanılmıştır. Başka bir kaynağımızda ise hemoroit hastalarının tüketmemesi önerilmiştir. Tüketilmesi halinde, baş ağrısı, baş dönmesi, göz kararması ve kâbuslara neden olacağı belirtilen bitkinin, ekşi nar ağacının dibine suyu dökülürse ağacın meyvelerinin tatlı olacağına inanılmıştır.

Tarihi

Çok miktarda yenildiğinde afrodizyaktır, tohumları da bu etkiyi gösterir. İdrar söktürücüdür, sindirime yardımcı olur ve müshil etkilidir. Tohumları yemeklerde baharat olarak kullanılmıştır. Uzun süre saklanabilmesi için süt ya da sirke ile ıslatılır, küçük toplar haline getirilir ve saklanır. İspanya’nın batısında, buradaki insanların tohumlarını hardal ikamesi olarak kullandıkları bir roka türü daha vardır. Bu öncekinden daha keskindir ve idrar söktürücü özelliği daha güçlüdür. DI 2-140.

Roka tohumu akrep ve kır faresi ısırıklarına şifadır, insan vücudunda üreyen tüm asalak böcekleri uzaklaştırır, balla yüze sürülürse lekelerini giderir. Sirke ile uygulanırsa çilleri yok eder, öküz safrası ile morlukları geçirir. Kırbaç cezası alan kişilerin şarapla roka içerse acıyı daha az hissedeceklerine inanılır. Çeşni olarak o kadar iyi lezzet verir ki Yunanlar ona euzomon (soslar için iyi) der. Hafifçe ezilerek uygulanırsa görüş bozukluklarını düzeltir ve bebeklerde öksürüğü yatıştırır. Suda kaynatılan kökü kırılmış kemik nedeniyle ete giren kıymıkları çıkarır. Ayrıca afrodizyaktır. PL 20-49.

Tanımı

Eruca sativa (Roka) halihazırda bazı kaynaklarda çanak yaprakların erken dönemde dökülmesi ile ayrıldığı Eruca vesicaria adı altında listelenmektedir. 1 metre büyüyebilen tek ya da çok yıllık bir bitkidir. Yapraklar derince teleksi lobludur, dört ila on arası yanal loblar ve büyük bir terminal lob olur. Çiçekler 2 ila 4 cm çapındadır, taç yapraklar krem beyazı renginde ve mor damarlıdır, ercikler sarıdır, çanak yapraklar çiçek açtıktan sonra da kalır. Meyve 12 ila 25 mm uzunluğundadır. Gövde dallı ve tüysüzdür. Yapraklar almaşlı dizilişli ve saplıdır. Üst yapraklar gövdeye paralel ve lobsuzdur. Çiçekler erseliktir. Yetiştirmesi hayli kolaydır. Olgunlaşan bireyler kuraklığa dayanıklıdır. Tohumlar haziran ve ağustos aylarında olgunlaşır, kahverengidir ve baharda doğrudan dışarı ekilebilir.

Gözlem bilgileri

Eruca sativa doğal olarak Akdeniz havzasından Çin’e kadar olan bölgede yayılış gösterir ancak mutfak değeri nedeniyle dünyanın büyük bölümünde yetiştirilmektedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tarlalar, yol kenarı ve tahrip edilmiş arazilerde görülen bitki umumiyetle mart ve mayıs ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 400 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde roka adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı ile ilgili birden fazla çıkarsama vardır; 1-) Latince tırtıl anlamına gelir. Tırtılların bitkiyi sevmelerine işaret eder. 2-) Latince yakıcı anlamına gelir. Tohumların tadına işaret eder. 3-) Latince kirpi anlamına gelir. Gövdelerin tüylenmesine işaret eder. Tür adı Latince ekilen anlamına gelir ve bu bağlamda bitkinin binlerce yıldır insan eliyle yetiştirilmesine dikkat çekmektedir.

Gıda

Yaprakları çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Ayrıca C vitamini bakımından zengindir.

Tıp

Yapraklar iskorbüt hastalığı önleyici, idrar söktürücü, uyarıcı ve mide ağrısı geçiricidir. Tohumlar serinletici ve uyarıcıdır. Bunun yanında tohumlarından elde edilen yağ afrodizyaktır.