Özet
Echium plantagineum (Kırkbatıran) özellikle otçul hayvanlar için zehirli olan ve istilacı potansiyeline sahip bir bitkidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Ahiyûn (اخيون), bitkilerin Antik Yunancadaki karşılığı olan ekhion (ἔχιον)’dan muharreftir ve küçük engerek anlamına gelir. Buna uygun olarak metinlerimizde ef’â başı (افعى باشي) adı da kullanılmıştır. Bitkilerin çiçek kurulu yapı itibariyle engerek kafasını andırır, ayrıca ercikler (stamen) çiçekleri aşar, kırmızı renklidir ve yılan dilini andırırlar. Bu nedenle yılan sokması vakalarında yaygın olarak başvurulmuştur.
Dioscorides, yılan ısırması vakalarında kullanıldığını ve hatta önceden alanların yılanlar tarafından ısırılmayacağını savunmuş, İbnü’l-Baytâr, sırt ağrısı vakalarında kullanıldığın ve süt akışını teşvik ettiğini kaydetmiştir. Uzun yapraklı, üst bölümü dikenli, sarı çiçekli ve kökü parmaktan daha ince olduğu belirtilen bitki, bel ağrısı vakalarında kullanılmış, zehirli hayvanlar tarafından ısırılanlara verilmiş ve süt arttırıcı olarak faydalanılmıştır. Kaynağımızda, bitkilerin özgün tanımının kısmen değiştiğini
görüyoruz, bitkiler dikenli değildir ancak sert tüylerle (hispidus) kaplıdır, ayrıca çiçekleri de sarı renkli değildir.
Bu maddeye Echium rubrum taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.125-126.
Tarihi
Yaprakları Alkanna’ya benzer ancak daha küçük ve parlaktır. Yaprakların üzerinde küçük dikenler vardır. Çiçekler morumsu renklidir. Meyveler engerek başına benzer. Kök parmaktan ince ve siyah renklidir. Şarapla içildiğinde engerek tarafından ısırılanlara yardımcı olur, ayrıca önceden içilirse ısırılmaktan da korur. Aynı etkiyi yaprak ve meyveleri de gösterir. Şarap ya da yulaf lapası ile alınırsa sırt ağrısını giderir ve süt akışını teşvik eder. DI 4-27.
Tanımı
Echium plantagineum (Kırkbatıran) genellikle 20 ila 60 cm büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Tüylü ve almaşlı dizilişli, mızraksı yapraklar 14 cm uzayabilir. Çiçekler mor, 15 ila 20 mm uzunluğundadır. Genç bitkiler oval yapraklarla tabanda rozet oluşturur. Rozet yaprakları saplıdır. Gövdedeki yapraklar dar ve küçük, sapsız ve yüreksidir. Çiçekler sapsızdır. Çiçekler parlak ya da koyu mavi ila mor renkli, 2 ila 3 cm uzunluğunda beş taç yaprak ve beş ercik barındırır. Meyve oval piramitsidir. Gövde sert tüylerle kaplıdır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir ancak günümüzde dünyanın büyük bölümünde işgalci tür statüsündedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, yamaçlar ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle mayıs ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Dilimizde kırk batıran adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca engerek anlamına gelir. Cinsin, yılan ısırığına karşı panzehir olarak kullanılmasına atıftır. Dioscorides, cinsin çiçeklerinin engereğin başına benzediğini kaydeder. Tür adı Latince sinirotu anlamına gelir. Türün yapraklarının Plantago (Sinirotu) cinsi ile yüzeysel benzerliğine işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Echium, lato plantaginis folio, italicum”dur.
Tıp
Yılan ve akrep sokması vakalarında başvurulmuştur. Soğuk algınlığı, öksürük, ateş, baş ağrısı, iltihap ve melankoli tedavisinde kullanılmıştır.
Dikkat
Özellikle atlar olmak üzere otçul hayvanlar için zehirlidir. Yüksek oranda otlatılması karaciğerin çökmesine hayvanın ölümüne neden olur. Bu durum, çiçeklerinden elde edilen bal için de geçerlidir.
Fotoğrafları
