Echium plantagineum (Kırkbatıran)

Tanımı

20 ila 60 cm büyüyebilir. Tüylü ve almaşlı dizilişli, mızraksı yapraklar 14 cm uzayabilir. Çiçekler mor, 15 ila 20 mm uzunluğundadır. Genç bitkiler oval yapraklarla tabanda rozet oluşturur. Rozet yaprakları saplıdır. Gövdedeki yapraklar dar ve küçük, sapsız ve yüreksidir. Çiçekler sapsızdır. Çiçekler parlak ya da koyu mavi ila mor renkli, 2 ila 3 cm uzunluğunda beş taç yaprak ve beş ercik barındırır. Meyve oval piramitsidir. Gövde sert tüylerle kaplıdır.

Türk Uygarlığındaki yeri

Ahiyûn (اخيون), bitkilerin Antik Yunancadaki karşılığı olan ekhion (ἔχιον)’dan muharreftir ve küçük engerek anlamına gelir. Buna uygun olarak metinlerimizde ef’â başı (افعى باشي) adı da kullanılmıştır. Bitkilerin çiçek kurulu yapı itibariyle engerek kafasını andırır, ayrıca ercikler (stamen) çiçekleri aşar, kırmızı renklidir ve yılan dilini andırırlar. Bu nedenle yılan sokması vakalarında yaygın olarak başvurulmuştur. Echium cinsine günümüzde engerekotu diyoruz. Özellikle E. plantagineum hayli yaygındır, bahar ve yaz mevsimleri boyunca tahrip edilmiş alanlar ile tarlalarda yaygın olarak görülür.

Dioscorides, yılan ısırması vakalarında kullanıldığını ve hatta önceden alanların yılanlar tarafından ısırılmayacağını savunmuş, İbnü’l-Baytâr, sırt ağrısı vakalarında kullanıldığın ve süt akışını teşvik ettiğini kaydetmiştir.

Uzun yapraklı, üst bölümü dikenli, sarı çiçekli ve kökü parmaktan daha ince olduğu belirtilen bitki, bel ağrısı vakalarında kullanılmış, zehirli hayvanlar tarafından ısırılanlara verilmiş ve süt arttırıcı olarak faydalanılmıştır. Kaynağımızda, bitkilerin özgün tanımının kısmen değiştiğini görüyoruz, bitkiler dikenli değildir ancak sert tüylerle (hispidus) kaplıdır, ayrıca çiçekleri de sarı renkli değildir.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.125-126.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca engerek anlamına gelir. Cinsin, yılan ısırığına karşı panzehir olarak kullanılmasına atıftır. Dioscorides, cinsin çiçeklerinin engereğin başına benzediğini kaydeder. Tür adı Latince sinirotu anlamına gelir. Türün yapraklarının Plantago (Sinirotu) cinsi ile yüzeysel benzerliğine işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Echium, lato plantaginis folio, italicum”dur.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak batı Asya, kuzey Afrika ve Avrupa’da yayılış gösterir. Günümüzde dünyanın büyük bölümünde işgalci tür statüsündedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, yamaçlar ve yol kenarında görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mayıs ve ağustos ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde kırk batıran adı ile bilinmektedir.

Dikkat

Özellikle atlar olmak üzere otçul hayvanlar için zehirlidir. Yüksek oranda otlatılması karaciğerin çökmesine hayvanın ölümüne neden olur. Bu durum, çiçeklerinden elde edilen bal için de geçerlidir.

Tıp

Yılan ve akrep sokması vakalarında başvurulmuştur. Soğuk algınlığı, öksürük, ateş, baş ağrısı, iltihap ve melankoli tedavisinde kullanılmıştır.

Fotoğrafları

© Doğan, Hüseyin (2022). Kocaeli Bitkileri.