Tanımı
150 cm büyüyebilir. Ana kökler üzerinde tek bir taç halinde görülürler. İki teleksi yapraklar eksenin her iki tarafında 20 ila 35 arası telek barındırır. Yapraklar her iki uçta da daralır. Tabandaki telek, ortadaki teleğin uzunluğunun yarısı kadardır. Telekçikler küt ve her tarafta eşit lobludur. Saplar turuncu kahverengi pullarla kaplıdır. Olgun ayanın dış yüzeyinde iki sıra halinde 5 ila 6 arası sori sıralanır. Sporlar haziran ile eylül ayları arasında olgunlaşır. Bu süreçte induzyum buruşur ve sporları serbest bırakır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak kuzey yarımkürede yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Ormanlık alanlarda görülür. Başiskele ilçesinden kayıt bildirilmiş ancak henüz gözlemlenememiştir. Sporlar haziran ve eylül ayları arasında olgunlaşır. 1000 ila 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde erkek eğreltiotu adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca meşe eğreltisi anlamına gelir. Cinsin genellikle Quercus (meşe) ormanlarında görülmesine işaret eder. Tür adı Latince erkek eğrelti anlamına gelir. Bitkinin Athyrium filix-femina‘nın (Yeleğreltisi) erkek versiyonu olduğu düşünülmekteydi.
Türk Uygarlığındaki yeri
Sarhas (سرخس), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Bitki için metinlerimizde parazit düşürücü etkisine izafeten namâzbûr otı (نمازبور اوتى) ve sogulcan otı (صوغلجان اوتى) adları da kullanılmıştır. Diğer tercih edilen isimler ise kara eyreltü (قره ايرلتو), kuzgun otı (قوزغون اوتى) ve eyreltü (ايرلتو)’dür. Halîmî, kîl-dârû, betâres ve eyreltü adları ile bilinmekle birlikte hekimler tarafından sarhas adı ile adlandırıldığını yazmıştır.
Dioscorides, dalak şikâyetlerinde kullanıldığını, parazit düşürücü olarak faydalanıldığını; İbnü’l-Baytâr, göze giren yabancı cisimleri çıkartmak için kullanıldığını; Şerîf, düşme kaynaklı morluk ve yaralara uygulandığını; el-Bekrî, yapraklarının pire kovucu olduğunu belirtmiştir.
Göz sorunlarında kullanılan bitkiden yaygın olarak parazit düşürücü olarak faydalanılmıştır. Bitkinin suyu cinsel ilişkiden önce kadın tarafından içildiğinde, gebe kalmayacağına inanılmış, göze giren yabancı cisimlerin çıkarılması için kullanılmıştır. Bitki ayrıca, kadının erkeğe âşık olmasını sağlamak için kullanılmıştır. Buna göre, serhasın da içinde bulunduğu bir terkibi kullanan kadın, erkeğe âşık olur ve ondan başka kimseyi dilemez.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.596-597.
Tarihi
Çiçeksiz, gövdesiz ve meyvesiz bir bitkidir. Kokusu rahatsız edicidir. Kökü uzun ve siyah renklidir. Dağlık ve taşlık bölgelerde yetişir. Hidromel ile alınan kökü bağırsak kurtlarını dışarı atar, ancak önceden sarımsak yenmelidir. DI 4-184.
Gıda
Genç fırontlar pişirilerek tüketilebilir. Tadı kuşkonmaz, enginar ve brokoliye benzer.
Tıp
Şerit solucanlarının tedavisinde kullanılır. Kök sapları yatıştırıcı, antibakteriyel, iltihap giderici, antiviral, büzücü, ateş düşürücü, parazit düşürücü ve yara iyileştiricidir. Kök ayrıca iç kanama, rahim kanaması, kabakulak ve ateşli hastalıkların tedavisinde dahili olarak kullanılmaktadır. Kök toksiktir ve doz sınırına çok dikkat edilmelidir.
Bilgi
Külleri cam ve sabun yapımında kullanılır.
Görüşünüzü Yazın