Doronicum caucasicum (Kaplan otu)

derleyen:

Özet

Doronicum caucasicum (Kaplan otu) yumuşak ve yuvarlak yapraklı olup dik bir gövde üzerinde iri sarı renkli çiçekler taşıyan bir bitkidir.

Hiyerarşi

Plantae

Bitkiler

Asterales

Papatya takımı

Asteraceae

Papatyagiller

Doronicum

Kaplanotu

Türk Uygarlığındaki yeri

Derûnec (درونج), bitkinin Farsça karşılığıdır. Metinlerimizde bitki için derûnec ‘akrebî (درونج عقربي) ve çayan otu (چايان اوتى) adı da kullanılmıştır. Çayan otu, bitkinin köküne işaret eder. Bitki Antik Yunancada akrep anlamına gelen skorpios (σκορπίος) olarak bilinirdi. Çıyan kelimesi de Türkçede, akrep için kullanılmaktaydı.

Hûzâye, gaz giderici özelliğinin eşsiz olduğunu; İbnü’l-Baytâr, Lübnan’da yaygın olduğunu, kökünün aromatik olup akrebe benzediğini; Mesîh, zehirli hayvan ısırması vakalarında başvurulduğunu ve gaz giderici olarak faydalanıldığını; İbn Zühr, kökün eve asıldığında vebanın o eve girmeyeceğine, hamilelerin boyunlarına astıklarında doğumlarının kolay geçeceğine, boyuna muska olarak takıldığında da kâbusların önleneceğine inanıldığını aktarmıştır.

Bitki Anadolu’da, melankoli, baş ağrısı, hemoroid, kadın hastalıkları, meme şişi, göz hastalıkları, tırnak rahatsızlıkları ve hafakan vakalarında kullanılmış, düşük engelleyici ve sindirim kolaylaştırıcı olarak faydalanılmış, saçları kızıla boyamak için uygulanmıştır. Salgın hastalık durumunda kapıya asılarak kullanılmış, hamile kadınların boyunlarına muska olarak takmaları durumunda hem çocuğu düşürmeyeceklerine hem de doğumun kolay geçeceğine inanılmıştır.

Kâbus görenlerin de boynuna muska halinde asılması tavsiye edilmiştir. Bitkinin kökü akrep kuyruğunu andırmaktadır, bu nedenle akrep sokması vakalarında başvurulması hem Antikçağ hem de Ortaçağ tıp anlayışı içinde sıradan bir uygulamadır.

Hânık el-nemr (خانق النمر), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır ve kaplan boğan anlamına gelir. Metinlerimizde bitki için kaplan otı (قپالن اوتى)ve baylık (بايلق) isimleri de tercih edilmiştir. Bitki Avrupa endemiğidir ve Avrupa’da görülmeyen kaplan (Panthera tigris) ile anılması ilginçtir. Muhtemelen Hint orijinli benzer etkilere sahip (belki bir Aconitum türü) ile karıştırılmıştır.

İkinci bir değerlendirme kaplan kelimesi üzerinden yapılabilir, bu kelime Türkçede parsı (Panthera pardus) tanımlamak için de kullanılmıştır. Bitkinin bilimsel adındaki pardalianches de parsa işaret etmektedir. Dioscorides, kökünün akrep kuyruğuna benzediğini, üzerine bırakılırsa akrebin hareketsiz kalacağını ve bitkiden ağrı kesici olarak faydalanıldığını yazmıştır.

Geleneksel tıptaki yeri

Ona göre etin arasına karıştırılarak her türden vahşi hayvanı öldürmek için kullanılmıştır. Haricen hemoroid ve siğil tedavisinde kullanılmış, dâhili kullanımının kan işemeye ve hatta ölüme neden olduğu belirtilerek panzehirinin belesân yağı olduğu kaydedilmiştir.

Bitkimiz adından da anlaşılacağı üzere büyük kedigiller için, ayrıca köpek, kurt, tilki ve domuz gibi hayvanlar için de ölümcüldür. Bu yaygın bilgiden, bitkinin büyükbaş ve küçükbaş hayvanları yırtıcılardan korumak için kullanıldığı

çıkarımına ulaşabiliriz.

Bu maddeye Doronicum pardalianches ve Doronicum grandiflorum taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.294-295; 363.

Sıklamen ve hıyar benzeri üç ya da dört yapraklıdır. Kökü akrep kuyruğunu andırır ve kaymaktaşı gibi parlar. Kökün akrebin yanına konduğunda hayvanı felç ettiği, ardından Helleborus konulduğunda da tekrar hareket ettiği söylenir. Göz için kullanılan ağrı kesicilere eklenmiştir. Kaplan, domuz, kurt ve her türden vahşi hayvan için ölümcüldür. Etin içine konularak hayvanların önüne atılmaktadır. DI 4-76.

Tanımı

Doronicum caucasicum (Kaplan otu) halihazırda bazı kaynaklarda Doronicum orientale adı ile geçmektedir. Genellikle 30 ila 60 cm büyüyebilen bir bitkidir. Gövde neredeyse tüysüz ya da seyrekçe havlıdır. Çiçekler 3 ila 9 cm çapında, tek başlı ve involusel brahteleri ile çevrilidir. Çiçekler sarı renklidir. Yapraklar almaşlı dizilişli, taban yaprakları uzun saplı, gövde yaprakları 3 ila 4 arası, kısa saplı ya da sapsızdır. Yaprak ayası yumurtamsı, tabanı yüreksi, kenarı düzensiz dişlidir. Çiçek kurulu sapı salgılı tüylü ila cılız tüylü ve tek çiçek başlıdır. Filariler şeritsi mızraksıdır. Kapçığın ucunda dalsız tüyler görülür.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak doğu Avrupa ve Kafkasya’da yayılış gösterir ancak günümüzde Uzakdoğu ve Amerika kıtasına da dağılmıştır. [HaritaSinonimler] Ormanlık alanlar ve çalılıklarda görülen bitki umumiyetle mart ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi 200 ila 800 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Doronicum caucasicum dilimizde kaplanotu, baylıkotu ve doğu kaplanotu adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Sanskritçe kuyruk anlamına gelir. Cinse bağlı bazı türlerin kök sistemleri yüzeysel olarak akrep kuyruğunu andırmaktadır. Dilimizdeki yaygın adı olan kaplanotu, Doronicum pardalianches türünün Arapça karşılığı olan hanekün nemr (خانق النمر) kelimesinden tercüme edilmiş gibi gözükmektedir. Bu da Sanskritçe orijinlidir, bitkinin kaplanlar için zehirli olmasına işaret eder. Tür adı Latince Kafkasya anlamına gelir ve açık bir şekilde türün yayılış alanına işaret eder.

Dikkat

Fotoğrafları